Radzyń Podlaski

Tereny, na których powstał Radzyń, w czasach Polski przeddzielnicowej oraz w okresie rozbicia dzielnicowego podlegały zwierzchnictwu Prowincji Sandomierskiej. W XII wieku weszły w skład Ziemi Łukowskiej, a w 1474 roku znajdowały się składzie nowopowstałego województwa lubelskiego i pozostały w nim aż do II rozbioru. Ziemia Łukowska, będąca w czasach piastowskich obszarem granicznym, schrystianizowana prawdopodobnie w drugiej połowie XII wieku była słabo zaludniona i mocno zacofana gospodarczo. Przyczyną takiego stanu rzeczy były łupieżcze najazdy sąsiadów: Litwinów, Rusinów, a nawet Tatarów. Po zawarciu Unii polsko-litewskiej peryferyjne dotąd obszary znalazły się w centrum olbrzymiej monarchii Jagiellonów i w XV oraz XVI wieku przeżywały okres przyśpieszonego rozwoju gospodarczego, którego wyrazem był wzmożony ruch lokacji miast i wsi. Najstarsza wzmianka dotycząca późniejszych terenów Radzynia pochodzi z 1415 roku i dotyczy nadania przez Witolda Wielkiego Księcia Litewskiego swemu sekretarzowi Mikołajowi Cebulce zalesionego pustkowia nad rzeką Białką w powiecie łukowskim. W 1430 roku Cebulka lokował na otrzymanym obszarze wieś Niżną Białkę, zwaną później - Kozimrynkiem. 28 października 1465 roku przywilejem wydanym w Kazimierzu Dolnym – Grot z Ostrowa rozpoczął proces lokacji Miasta. Lokacja dotyczyła terenu dzisiejszego centrum. Prawa miejskie nadał 31 marca 1468 roku król Kazimierz Jagiellończyk. Jako bezpośredni wzór posłużyło prawo miejskie Lublina. W Radzyniu Podlaskim pozostałości regularnego lokacyjnego rozplanowania widoczne są w planie miasta i odnoszą się do układu ulic: Warszawskiej i Ostrowieckiej, tworzących główne ciągi komunikacyjne oparte o ulicę Jana Pawła II oraz do usytuowania kościoła parafialnego p.w. Świętej Trójcy. Wydłużony rynek lokacyjny, wschodnim bokiem oparty o teren kościelny, ujęty głównymi ulicami, w związku ze zmianami wywołanymi powstaniem w końcu XVII wieku Nowego Miasta, uległ zabudowaniu. W 1540 roku Radzyń dotknęła wielka klęska pożaru (spłonął między innymi drewniany kościół p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny). W 1641 roku Jan Mniszech - kuchmistrz wielki koronny ufundował murowany kościół parafialny (konsekrowany w 1644 roku). Kościół otrzymał tradycyjne wezwanie Świętej Trójcy. Kościołowi towarzyszyły zabudowania: plebania, organistówka oraz szpital i szkoła. Kościół radzyński zaliczany jest do budowli stylu renesansu lubelskiego i posiada unikalne w tej grupie wnętrze salowe. Na uwagę zasługuje też kaplica Bractwa Różańcowego wzniesiona jeszcze przy poprzednim kościele, a będąca kaplicą grobową mieszczącą interesujący nagrobek Mniszchów z początku XVII wieku. Wiek XVI jak i pierwsza połowa XVII wieku były dla Radzynia, podobnie jak dla innych miast, okresem rozwoju gospodarczego. Świadczą o tym potwierdzenia i rozszerzenia przywilejów wystawiane przez kolejnych władców oraz dane z rejestrów. W roku 1540 roku Zygmunt I zezwolił na wprowadzenie trzech jarmarków. Dane z lustracji mówią o rolniczo - handlowym charakterze Miasta i potwierdzają jego stopniowy. Tragiczny natomiast obraz stanu Miasta ukazuje lustracja z 1661 roku dokonana w okresie „potopu”. Z osiadłych poprzednio 16 łanów tylko 5 było uprawianych, radykalnie zmniejszyła się liczba domów, a kondycja mieszczan była tak zła, że nie byli oni w stanie płacić podatków. Lustracja wspomina o pozwoleniu zamieszkania w Mieście trzem Żydom. W latach osiemdziesiątych dobra radzyńskie, określane mianem starostwo radzyńskie, przeszły w ręce Stanisława Antoniego Szczuki, jako wieczysta dzierżawa. Nowy właściciel należał do elity intelektualnej i politycznej kraju. Pełnił funkcje państwowe, był podkanclerzem Wielkiego Księstwa Litewskiego, sekretarzem królewskim i uczestnikiem odsieczy wiedeńskiej. Szczuka podjął decyzję budowy w Radzyniu wielkopańskiej rezydencji. W wyniku przebudowy dawnego zameczku Kazanowskich powstała doskonała barokowa rezydencja. Centralną budową był rezalitowany, ujęty alkierzami, pałac z oficynami po bokach, obejmujący dziedziniec honorowy. Pałac połączony był z włoskim ogrodem, oraz ustawiony na wielkiej osi widokowej wyznaczonej przez groblę między stawami. Okres pierwszego trzydziestolecia XVIII wieku pogłębia zniszczenie gospodarki, która nie podźwignęła się z upadku z drugiej połowy XVII wieku. Po śmierci Szczuki w 1710 roku majątek dziedziczy córka Wiktoria, a następnie wnuczka – Maria z Kątskich. Ona to w 1740 roku wniosła dobra radzyńskie wraz z pałacem w wianie ślubnym Eustachemu Potockiemu. Potocki należący do starej magnaterii, zyskujący dzięki poparciu Augusta II szereg godności, aż do generała artylerii litewskie, dzierżawiąc liczne królewszczyzny był jednym z najbogatszych ludzi w Polsce. W 1749 roku na zlecenie Potockiego, architekt królewski Jakub Fontana rozpoczął przebudowę pałacu radzyńskiego. W ciągu 10 lat barokowy fortyfikowany pałac Szczuki został zamieniony na otwarte, rozległe późnobarokowe założenia pałacowo-parkowe, będące przykładem wspaniałej rezydencji magnackiej z połowy XVIII wieku. Przy budowie i dekorowaniu pałacu Fontana zatrudniał znakomitych artystów min: malarza Jana Bogumiła Plerscha, rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redla, sztukatora Józefa Lapena i kilku dobrych ogrodników. o zwycięstwie obozu Familii Potocki wycofał się z życia politycznego i osiadł na stałe w Radzyniu. Radzyński pałac stał się wówczas uznanym ośrodkiem życia towarzyskiego i intelektualnego. Gośćmi Potockich byli m.in: biskup Ignacy Krasicki, ksiądz Stanisław Konarski - twórca Collegium Nobilium. Feliks Lipiński, ojciec Karola Lipińskiego, jednego z najwybitniejszych wirtuozów skrzypiec (urodzonego w Radzyniu), pełniąc funkcję dworskiego kapelmistrza był nauczycielem młodych Potockich. W Radzyniu urodzili się: Ignacy Potocki - współtwórca Konstytucji 3 Maja oraz najwybitniejsza chyba postać ówczesnych czasów: Stanisław Kostka Potocki - znawca sztuki, członek - założyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk, pisarz, polityk, archeolog, projektant, publicysta i generał Zenon Przesmyki „Miriam”- literat, znawca twórczości Norwida. Potoccy ufundowali dzwonnicę - bramę przy kościele p.w. Świętej Trójcy. Prawdopodobnie około 1780 roku powstał tez podmiejski pałacyk nazwany później Gubernią. W czasach Księstwa Warszawskiego Radzyń został ustanowiony siedzibą powiatu. Należy odnotować fakt założenia przez Annę Sapieżynę szkoły elementarnej oraz ustanowienie funduszy na jej utrzymanie a także wydzielenie pomieszczenia samej szkoły i mieszkania dla nauczyciela w pałacu. Pałac Mieścił też biura Powiatu, Sąd Okręgowy, Kasę Powiatową, a nawet Magistrat Miasta Radzynia