„SOLIDARNOŚĆ". Polska droga do wolności

Stał się on skutecznym środkiem na drodze do odzyskiwania przez polskie społeczeństwo swobód utraconych w okresie Polski Ludowej. Nawet stan wojenny i kilkuletnie represje, rozpoczęte 13 grudnia 1981 r. przez juntę komunistyczną generała Jaruzelskiego, nie przekreśliły do końca wolnościowych dążeń nad Wisłą. W 1989 r. pod sztandarami „Solidarności” Polacy podjęli batalię o pełną niepodległość.

Strajki pracownicze, które latem 1980 r. przetoczyły się przez Polskę  – a na początku nich lipcowe strajki na Lubelszczyźnie – były zjawiskiem bez precedensu w skali świata. Stanowiły wyraz zbiorowego buntu Polaków wobec trudnej rzeczywistości komunistycznej, ale także przejaw pragnień wolnościowych tłumionych od kilkudziesięciu lat przez władzę pochodzącą z obcego nadania.

Porozumienia podpisane 31 sierpnia 1980 r. w Stoczni Gdańskiej  (i podobne porozumienia w Szczecinie i Jastrzębiu-Zdroju) były kamieniem milowym na drodze do polskiej wolności. Po raz pierwszy w historii całego bloku sowieckiego społeczeństwo podbitego kraju stało się równorzędnym partnerem dla totalitarnej władzy (w przypadku ówczesnej Polski Ludowej była to raczej władza autorytarna). Najważniejszym z wymuszonych ustępstw była możliwość tworzenia oddolnych niezależnych związków zawodowych.

Tak powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, który, choć formalnie był „tylko” ruchem zawodowym, to w warunkach autorytarnego państwa stał się emanacją wszystkich wolnościowych dążeń polskiego społeczeństwa. Związek liczący 9,5 mln związkowców był realną siłą, zdolną do stopniowego odzyskiwania obszarów swobód nie tylko pracowniczych i związkowych, ale także obywatelskich, narodowych i religijnych.

Od początku symbolika ruchu „Solidarności” była wypełniona treściami wolnościowymi, odwołującymi się do narodowego dziedzictwa, tradycji patriotyczno-historycznej i chrześcijańskiej tożsamości. Wymownym tego przejawem wydają się gdańskie krzyże – pomnik upamiętniający poległych stoczniowców – z całą bogatą treścią historyczną  i religijną wkomponowaną w swoją formę. W Lublinie ich odpowiednikiem była niewątpliwie rzeźba robotnika zrywającego kajdany u stóp wysokiego krzyża ustawiona przed Lubelskimi Zakładami Naprawy Samochodów. Podobnych przykładów było więcej, jak choćby Krzyż – Pomnik Doli Kolejarskiej w Lokomotywowni PKP Lublin. Tego typu obiekty samą swoją obecnością budowały klimat wolności  w przestrzeni publicznej.

Symboliką wolnościową przeniknięta była też ówczesna prasa związkowa „Solidarności”. Nie podlegając nadzorowi władz i cenzury, związkowe biuletyny i wydawnictwa przypominały ważne wydarzenia z przeszłości dalszej i najnowszej, które budowały polską tożsamość narodową, a były pomijane, czy wręcz przemilczane przez oficjalny nurt komunistyczny. Lista takich tematów była długa, m.in. uchwalenie Konstytucji  3 Maja 1791 r., antyrosyjskie powstania w XIX wieku, wojna polsko-bolszewicka 1920 r., agresja sowiecka 17 września 1939 r. czy zbrodnia katyńska. Rozkwitła poezja śpiewana z takimi bardami, jak Jacek Kaczmarski, Przemysław Gintrowski czy Jan Krzysztof Kelus, także odwołująca się do pamięci zbiorowej. Te wielkie narodowe korepetycje z historii miały ogromny wpływ na świadomość historyczną polskiego społeczeństwa  w następnych latach.

Budowaniu wolności służyły praktycznie wszystkie przedsięwzięcia „Solidarności”. Wymóg wyłonienia w wolnych wyborach wszystkich struktur i przedstawicielstw związkowych, od najniższych komórek na wydziałach fabrycznych aż po Komisję Krajową, był wielką lekcją demokracji, której Polacy przez dziesięciolecia byli pozbawieni. Kulminacją tego procesu był I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ "Solidarność" w Gdańsku z udziałem kilkuset demokratycznie wybranych delegatów  z całej Polski. Zaprezentowano tam program „Samorządnej Rzeczypospolitej”, który ukazywał cały fenomen „Solidarności”: tworzenie suwerennego społeczeństwa w niesuwerennym państwie.

Dla władzy komunistycznej w Polsce, a jeszcze bardziej dla jej sowieckich mocodawców  w Moskwie, solidarnościowa rewolucja była nie do zaakceptowania w dłuższej perspektywie czasu. Represje stanu wojennego rozpoczęte 13 grudnia 1981 r. i kontynuowane przez kilka następnych lat przez juntę generała Jaruzelskiego miały zdławić wolnościowy zryw polskiego społeczeństwa. Temu miało służyć internowanie działaczy związkowych, brutalne pacyfikacje strajkujących zakładów pracy, strzelanie do uczestników demonstracji ulicznych, wyroki więzienia, wyrzucanie z pracy, degradacja zawodowa. Władze nie cofnęły się nawet przed popełnianiem morderstw politycznych. Wśród tych, którzy zapłacili najwyższą cenę, był wielki kaznodzieja solidarnościowej wolności w czasach zniewolenia – ks. Jerzy Popiełuszko.

Odpowiedzią „Solidarności” na represje był opór, którego różnorodne przejawy były zawsze związane z kultywowaniem wolnościowej symboliki: czy były to znaki i hasła malowane na murach, czy kolportowane ulotki, czy drukowana w podziemiu prasa i książki, czy starannie wydawane serie znaczków podziemnej poczty, czy emitowane z ukrytych nadajników audycje Radia Solidarność. Odwoływano się niezmiennie do patriotycznej symboliki, do postaci zasłużonych w przeszłości dla zachowania narodowej tożsamości i walki o niepodległość.

Do końca „Solidarność” pozostała uosobieniem polskich pragnień wolnościowych. Gdy w 1989 r. – nieoczekiwanie dla wszystkich – pojawiła się ponowna szansa odzyskania wolności, a nawet wybicia się na prawdziwą niepodległość, Polacy podjęli tę batalię znowu pod sztandarami „Solidarności”.

W 2025 r. lubelski Oddział Instytutu Pamięci Narodowej przygotował album, upamiętniający 45.rocznicę powstania struktur NSZZ „Solidarność”, gdzie w syntetycznej formie popularnonaukowej opisane zostały działania i dorobek Regionu Środkowo–Wschodniego NSZZ „Solidarność”  w latach 1980–1989. W publikacji zaprezentowane zostały różne okresy funkcjonowania związku – od jego  utworzenia, poprzez lata podziemnej działalności, do jego ponownej rejestracji i wyborów  w czerwcu 1989 r. Przekaz tekstowy uzupełnia bogaty materiał ikonograficzny – wykonane przez działaczy związkowych fotografie, rysunki, plakaty, ulotki oraz współczesne mapy  i infografiki.