Uniwersytet Lubelski, bo taką nazwę nosiła uczelnia w pierwszych latach swojego istnienia, rozpoczął działalność w grudniu 1918 roku, ale decyzja o jego powstaniu została podjęta 27 lipca podczas zebrania Konferencji Biskupów Królestwa Polskiego. Sam pomysł powołania katolickiej uczelni narodził się jednak znacznie wcześniej w głowie ks. Idziego Radziszewskiego, późniejszego pierwszego rektora, podczas jego studiów na uniwersytecie w Leuven. W zamierzeniu Uniwersytet miał kształcić liderów dla wolnej Polski.
Ideę powołania uczelni poparł wizytator Stolicy Apostolskiej, abp Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI. W efekcie ks. Radziszewski otrzymał pełnomocnictwo „do prowadzenia wszystkich spraw dotyczących założenia i zorganizowania uniwersytetu w Lublinie”. Posiadając ten dokument, ks. Radziszewski wystąpił do Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego, zależnego od Niemiec i Austrii tymczasowego organu władzy, o zgodę na utworzenie uczelni. Koncesja została wydana na początku września i można było wreszcie przystąpić do realizacji śmiałej wizji.
Zaplanowane pierwotnie na początek listopada rozpoczęcie roku akademickiego było kilkukrotnie przesuwane ze względu na skomplikowaną sytuację polityczną. Stacjonujące w mieście oddziały austriackie zostały rozbrojone, a władzę zaczęła przejmować tworząca się polska administracja.
Prawie połowa zapisanej na uniwersytet młodzieży wstąpiła do wojska. Ostatecznie uniwersytet zapoczątkował działalność 8 grudnia 1918 roku, kiedy to dokonano wyboru Senatu Akademickiego, a uroczyste rozpoczęcie roku akademickiego miało miejsce dzień później. W inauguracji wzięło udział jedynie 150 z 350 zapisanych na uczelnię osób, reszta wciąż przebywała w wojsku. Studenci rozpoczęli zajęcia na 4 wydziałach: Prawa Kanonicznego i Nauk Moralnych, Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych, Nauk Humanistycznych oraz Teologii.
