Najstarszych wiadomości o istnieniu klucza końskowolskiego dostarcza spis parafii diecezji krakowskiej z 1326 r., wymieniający Jaroszyn i istniejący tam kościół parafialny. Klucz, jak podaje Jan Długosz, w połowie XV wieku składał się z 12 wsi. Były to: Chrząchów, Chrząchówek, Końskowola, Młynki, Osiny, Parchatka, Poźóg, Rudy, Skowieszyn, Witowice, Włostowice, Zbędowice. Spis z 1532 roku dodaje do niego Sielce, zaś z 1676 roku następujące wsie: Dęba, Opoka, Stara Wieś, Wola Osińska, Wólka Nowodworska, Wólka Profecka, Wronów.
Pierwszym centrum klucza była Końskowola. Najwcześniejsze informacje o istnieniu tej osady, sięgające połowy XIV wieku, przynoszą nazwę Wola Witowska. W XV i na początku XVI wieku pojawiły się nazwy wymienne: Wytowa Vola, Wythowska Wolya, Koninszka Wolya, Wolya Konynska, Konska Vola. Sugeruje się, że Wola Witowska, na przełomie XV i XVI wieku została podzielona na dwie części. Jedna, pod nazwą Konińska Wola, otrzymała później prawa miejskie, zaś druga zatraciła dotychczasową nazwę przyjmując z czasem miano Stara Wieś. Wieś Wola Witowska była zawsze wsią szlachecką, a pierwszym znanym jej właścicielem był w latach 1415 – 1419 Dziersław Stary z Woli Witowskiej, Krasienina i Konina. W latach następnych dziedziczyli ją potomkowie Dziersława, a wśród nich Jan, Piotr i Paweł. Według Jana Długosza, właścicielem Woli Konińskiej alias Witowskiej, Młynek i Rud był Jan Koniński, dziedzicem Witowic, Chrząchowa i Chrząchówka – Piotr Koniński, natomiast Osin i Pożoga – Marian Koniński. Część Konińskich, którzy byli właścicielami wsi Skowieszyn, zaczęto określać mianem Skowieskich.
Witowska Wola była prawdopodobnie wsią rozległą, skoro leżała na szlaku handlowym (Lublin-Radom) i utworzono w niej parafię. Za datę utworzenia parafii przyjmuje się rok 1389 rok, w którym miała miejsce fundacja kościoła parafialnego.
Nie jest znany fundator kościoła. Wymieniony przy tej okazji za Długoszem Jan Koniński był zapewne właścicielem kościoła, a nie jego fundatorem. Pamiętać przy tym należy, ze za czasów Konińskich w Witowskiej Woli istniały dwa drewniane kościoły – większy i mniejszy. W skład parafii końskowolskiej wchodziły następujące wsie: Chrząchów, Chrząchówek, Młynki, Osiny, Pożóg, Rudy, Witowice i Żyrzyn oraz folwark w Konińskiej Woli (wieś Żyrzyn wchodziła w skład parafii końskowolskiej do 1665 r., kiedy sama stała się parafią).
Dobra końskowolskie przeszły wraz z ręką Anny z Konińskiej Woli (zm. 1520 r.) w posiadanie Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1497 r.), przedstawiciela jednego z najbogatszych rodów w Polsce. Syn Gabriela i Anny z Konińskiej Woli Tęczyńskich, Andrzej (zm. 1562 r.) podniósł w 1532 r. Konińską Wolę do rangi miasta, uzyskawszy od króla Zygmunta Starego przywilej. Miasto, lokowane na prawie magdeburskim, otrzymało przywilej jarmarków na dzień św. Krzyża oraz cotygodniowych targów we wtorki.
Lokacja wpłynęła na szybki rozwój miasta, które stało się centrum ekonomiczno-administracyjnym klucza końskowolskiego. W XVI w. Końskowola jest zaliczana (obok Łęcznej i Kurowa) do miast, których liczba mieszkańców mieści się w przedziale od 400 do 1000. W 1578 r. było tu dwóch Żydów. Na początku XVII w. mieszkało w Końskowoli 25 rzemieślników.
Siedzibą miejscowego dziedzica był zamek, wzmiankowany po raz pierwszy w 1564 r., wybudowany przez Tęczyńskich na terenie folwarku, leżącego na wzgórzu na południe od miasta.
Z inicjatywy Andrzeja Tęczyńskiego doszło do budowy nowego, murowanego kościoła parafialnego. Pierwsza erekcja została zagubiona, drugą wydał arcybiskup Piotr Gamrat (1487 – 1545), biskup krakowski, a od 1541 r. arcybiskup gnieźnieński. Uczynił to w 1545 r. na prośbę proboszcza parafii Konińskowola, ks. Stanisława Tarły, późniejszego biskupa przemyskiego. Postanowieniem erekcji pleban miejscowy otrzymał tytuł prepozyta i pięciu mansjonarzy z wysokim uposażeniem. Konsekracja świątyni nastąpiła między latami 1570 i 1590.
Na przełomie XVI i XVII w. wybudowano w Końskowoli szpital dla ubogich oraz przyszpitalny drewniany kościół pw. św. Anny Samotrzeć i św. Marka Ewangelisty. Ich fundatorem był jeden z Tęczyńskich.
W 1617 r., wraz ze śmiercią Gabriela, wygasła męska linia Tęczyńskich, właścicieli Końskowoli. Przez najbliższych 21 lat majątkiem zarządzali opiekunowie córki Gabriela Tęczyńskiego. Pierwszym z nich był Jan Tęczyński. Równocześnie Gabriel testamentem uczynił współopiekunami swej córki dwóch braci Zbaraskich – Krzysztofa i Jerzego – swych przyjaciół z czasu studiów we Włoszech. Po śmierci Jana Tęczyńskiego w 1637 r. opiekę nad kluczem końskowolskim przejął Krzysztof Zbaraski, a po jego śmierci w 1627 r. Jerzy Zbaraski. Kolejnymi opiekunami dóbr końskowolskich zostawali najbliżsi krewni zmarłych bezdzietnie braci Zbaraskich – Wiśniowieccy. W 1638 r. córka Gabriela Tęczyńskiego, Zofia wyszła za mąż za Jana Mikołaja Daniłowicza, podskarbiego wielkiego koronnego, stając się pełnoprawną właścicielką klucza końskowolskiego. Po bezpotomnej śmierci J. M. Daniłowicza i jego drugiej żony Zofii z Tęczyńskich, majątek stał się własnością Izabelli Tęczyńskiej (córki Jana) i jej męża Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego. W wyniku ślubu ich córki, Zofii, ze Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim, marszałkiem wielkim koronnym, miasto i dobra końskowolskie przeszły do rodziny Lubomirskich.
W 1669 r. nowy właściciel przeniósł swą siedzibę, a wraz z nią centrum ekonomiczno – administracyjne klucza końskowolskiego z Końskowoli do Puław.
Najstarszych wiadomości o istnieniu klucza końskowolskiego dostarcza spis parafii diecezji krakowskiej z 1326 r., wymieniający Jaroszyn i istniejący tam kościół parafialny. Klucz, jak podaje Jan Długosz, w połowie XV wieku składał się z 12 wsi. Były to: Chrząchów, Chrząchówek, Końskowola, Młynki, Osiny, Parchatka, Poźóg, Rudy, Skowieszyn, Witowice, Włostowice, Zbędowice. Spis z 1532 roku dodaje do niego Sielce, zaś z 1676 roku następujące wsie: Dęba, Opoka, Stara Wieś, Wola Osińska, Wólka Nowodworska, Wólka Profecka, Wronów.
Komentarze