Ewelina Burda
Stowarzyszeniem kieruje major Mirosław Joński, który dumnie nosi mundur pilota. Od 1977 do 2000 roku na dawnym lotnisku wojskowym stacjonował 61. Lotniczy Pułk Szkolno–Bojowy i tam pracował Joński.
– Pułk szkolił podchorążych z dęblińskiej Szkoły Orląt. Zdarzało się, że nawet 150 samolotów bazowało tutaj na lotnisku – wspomina Joński. Ale to już historia, bo dziś teren lotniska należy do Ministerstwa Obrony Narodowej, które rozlokowało tu nowy garnizon wojskowy.
Lotnictwo w sali tradycji
Ale pamięć o dawnych czasach wciąż jest żywa, bo miasto już na stałe wpisało do swojego kalendarza wrześniowe obchody Święta Lotnictwa.
– Do naszego stowarzyszenia należy obecnie ok. 40 osób, głównie byłych pilotów. Ludzie chcą się spotykać, ale też mieszkańcy chętnie uczestniczą w takich świętach – zauważa były pilot. Bialskie stowarzyszenie działa od 26 lat i jest jednym z najprężniej działających w Polsce. – A jest w sumie 17 takich oddziałów. Ale jako jedni z nielicznych mamy salę tradycji lotniczych, Możemy być z niej dumni, bo dzięki temu przekazujemy wiedzę o naszej historii kolejnym pokoleniom – podkreśla Mirosław Joński.
Salę otwarto 12 września 2021 roku i wtedy na bialskim niebie można było zobaczyć samoloty: Iskrę oraz SB Lima-2. Na miejscu udało się zgromadzić wiele eksponatów. – To nasze puchary, dokumenty, mundury, ale również przyrządy lotnicze. Jest też fotel katapultowy czy wskaźniki, na których pracował nawigator oraz pulpit sterowania terenem lotniska – opowiada szef stowarzyszenia. Jego zdaniem, sala okazała się strzałem w dziesiątkę. – Odwiedzają nas wycieczki szkolne. Ale kiedyś, gdy akurat miałem tu dyżur, przyjechało dwóch Anglików, byłych pilotów. Specjalnie do Białej Podlaskiej, by zobaczyć nasze zbiory. Jeden z nich był bez ręki, bo stracił ją na wojnie. Byli naprawdę poruszeni tym, co u nas zobaczyli – wspomina Joński.
Replika
Lotnicze tradycje miasta sięgają 1923 roku, gdy ziemianin Stanisław Różyczka de Rosenwerth i inżynier Witold Rumbowicz założyli Podlaską Wytwórnię Samolotów. W tym roku przypada 100. rocznica jej powstania i samorząd chce to odpowiednio uczcić.
– Jesteśmy dumni z dziedzictwa naszych przodków i z tej tożsamości historycznej miasta, którą krzewimy wśród kolejnych pokoleń – podkreśla Michał Litwiniuk, prezydent miasta.
Fabryka przez 16 lat swojego funkcjonowania wyprodukowała ponad 1500 statków powietrznych, w tym własne konstrukcje sygnowane znakiem PWS.
I właśnie replika takiego samolotu szkolno-treningowego stanie przy jednej z bialskich ulic. To zwycięski projekt budżetu obywatelskiego, który zgłosił radny i były lotnik Franciszek Ostrowski (Koalicja Obywatelska).
– Monument już powstaje, a jego odsłonięcie planujemy 16 września – zapowiada Ostrowski. Trzymetrowa konstrukcja PWS-26 znajdzie się na skarpie przy skrzyżowaniu ulic Łomaskiej i Zielonej. – Będzie podświetlona, obok znajdzie się ławeczka oraz tablica informacyjna.
Wybór padł na PWS-26 nie bez powodu: – W wytwórni powstało ponad 300 takich maszyn, które przyniosły zakładowi znaczne dochody – podkreśla Ostrowski. W sumie konstruktorzy opracowali 35 różnych modeli samolotów.
Tunel aerodynamiczny
Obecnie nie zachowały się żadne budynki po PWS. Wiadomo jednak, że zajmowała ponad 30 hektarów, a jej hale mieściły się w rejonie dzisiejszej ulicy Dokudowskiej oraz w pobliżu centrum handlowego SAS. W 1929 roku w biurze konstrukcyjnym powstał pierwszy w Polsce tunel aerodynamiczny.
– Wytwórnia była bardzo nowoczesna, pionierska jak na swoje czasy. W okresie międzywojennym, oprócz Białej Podlaskiej, samoloty produkowały jeszcze zakłady na Okęciu, w Mielcu i w Lublinie – przypomina major Joński.
W latach świetności PWS zatrudniała od 400 do 900 osób. Stała się więc impulsem rozwoju gospodarczego miasta, które w tamtym czasie liczyło ok. 12 tys. mieszkańców.
Niestety: wytwórnia została zbombardowana przez Niemców 4 września 1939 roku. A pozostałości zostały rozgrabione przez wojska sowieckie. Po wojnie polityka państwa nie przewidywała w tym miejscu produkcji lotniczej, dlatego nie podjęto prób odbudowy zakładu.
– Jesteśmy spadkobiercami tej historii, którą będziemy kultywować, dopóki nam zdrowie dopisze – zapewnia major Joński.
Cały rok z historią
W tym roku będzie sporo okazji, by się z tą historią zapoznać. 29 kwietnia w Miejskiej Bibliotece Publicznej odbędzie się konferencja naukowa poświęcona Podlaskiej Wytwórni Samolotów. – Będzie dotyczyć wpływu fabryki na życie gospodarcze, kulturalne miasta. Zapis wykładów znajdzie się w publikacji przygotowanej specjalnie z tej okazji – zapowiada Stanisław Romanowski, naczelnik wydziału edukacji w bialskim ratuszu.
W czerwcu Muzeum Południowego Podlasia przygotuje przenośną wystawę z planszami o historii PWS. Będzie można je oglądać m.in. na placu Wolności. Główne uroczystości 100. rocznicy powstania PWS odbędą się 16 września. – Być może uda się zorganizować pokazy lotnicze, ale to są pewne procedury i jeszcze nie mamy pewności – przyznaje były pilot. Zwieńczeniem obchodów będzie koncert akordeonowy Marcina Wyrostka dla wszystkich mieszkańców.
W Białej Podlaskiej są jeszcze inne nawiązania do lotniczych tradycji. Na kamienicy Pod Wieszczami przy ulicy Narutowicza jest mural upamiętniający Podlaską Wytwórnię Samolotów. A rondo na skrzyżowaniu ulic Janowskiej i al. Jana Pawła II w ubiegłym roku zyskało nazwę PWS.
