Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z XVI wieku, zaś jej nazwa pojawia się dopiero w 1626 r. Jedna z notatek, opisujących wybudowany później w Puławach pałac podaje, że „sam korpus pałacu wystawiono około Roku 1500”. Wtedy to, czyli w 1 połowie XVI wieku, miał znajdować się w Puławach niewielki zamek, wybudowany na miejscu późniejszego pałacu, należący do Tęczyńskich. Po wygaśnięciu tego rodu Puławy odziedziczone zostały przez Zbaraskich, ale wtedy zamku już nie było. Co się z nim stało, nie ma pewności. Mógł zostać spalony, zburzony albo zniszczał wskutek braku dozoru.
Jednym z czynników powodujących rozwój Puław jako małej wioski rybackiej był port, datowany na 2 połowę XVII wieku oraz przeprawa wiślana.
Kolejna informacja o początkach Puław pochodzi z 1603 r. Stanowi ją opis wizytacji parafii Włostowice. Wśród miejscowości wchodzących w jej skład wymienione zostały Puławy jako własność Tęczyńskich. Rejestr poborowy województwa lubelskiego z 1626 r. odnotował Krzysztofa Zbaraskiego, koniuszego koronnego jako właściciela Końskowoli i Puław.
Puławy, będące w owym czasie mało znaczącą wsią z kilkoma chałupami i jedną karczmą, dawały pobór trojaki od łanu osiadłego i karczmy. Zmierzmy się z ówczesnym tekstem potwierdzającym wyższe stwierdzenie:
„Włostowice
Tenże (Wojciech Kuba, mieszczanin końskowolski – przyp. A.T.) oddał pob. tr.: od 4 łanów osiadłych po g. 30, 9 zagród z rolami po g. 6, 6 karczmarzów z rolami po 6 g., 5 komornic bez bydła po g. 2, 3 komornie z bydłem po g. 8, komornice ubogiej po g. 2, kowala po g. 4, bednarza ubogiego po g. 2, 3 rybitwów po g. 8, dudy po g. 24 – f. 30”
„Puławy
Tenże oddał pob. tr.: od łanu osiadłego po g. 30, karczmy po g. 6 – f. 3 g. 18”.
Załączony słowniczek pozwoli na dokładniejsze rozczytanie tekstu: „łan – dawna jednostka powierzchni gruntu o różnej wielkości: najmniejszy w Polsce – łan kmiecy = ok. 3,96 ha, największy – łan staropolski = ok. 146 – 156 ha; „g” – grosze, „f” – floreny.
Trudny rozwój
Puławy na przełomie XVI i XVII wieku, mimo dogodnego położenia nad Wisłą, będącą ważnym szlakiem handlowym produktów rolnych, nie miały możliwości rozwojowych. Główną tego przyczyną była konkurencja silnego już wówczas Kazimierza, położonego na skrzyżowaniu szlaków lądowych z Wisłą i nazywanego małym Gdańskiem. Znaczenie szlaku lądowego, biegnącego z Rusi Czerwonej przez Hrubieszów – Lublin – Zwoleń – Radom do zachodniej Polski, wzrosło po włączeniu do Polski Wołynia i Podola.
Pozostały więc Puławy małą pańszczyźnianą wioską przewozową, rozciągniętą wzdłuż Wisły, której mieszkańcy trudnili się także rybołówstwem i flisactwem, w której jednak na początku XVIII wieku istniał podobno „piękny dom w rodzaju pałacu właścicieli pobliskiego majątku ziemskiego”. Ponieważ główną siedzibą właścicieli była Końskowola, pałac puławski często nie był zamieszkały.
Kolejnymi właścicielami Puław byli kolejni właściciele Końskowoli i klucza końskowolskiego: Konińscy (XV w.), Tęczyńscy i Zbarascy (XVI w.), Wiśniowieccy, Daniłowiczowie, Opalińscy i Lubomirscy (XVII w.). Pod koniec XVII w. Wisła poczęła zmieniać koryto na korzyść Puław, wynikiem czego był zwiększony ruch osadniczy, na tym terenie, to jest Puław i Wólki Profeckiej, a także flisaków i rybaków.
Inna możliwość rozwoju osady pojawiła się po unii lubelskiej i związana była ze wzrostem znaczenia wspomnianego wyżej szlaku wschodniego. Do obsługi tego szlaku istniała w Puławach w latach 1645-1654 jedna z szeregu filii wielkiego przedsiębiorstwa handlowego, którego właścicielem był Samuel Edwards, Szkot zamieszkały w Toruniu. Oprócz Puław filie takie z osobno prowadzoną rachunkowością, istniały w Gdańsku, Zamościu, Lublinie i we Lwowie. Firma S. Edwardsa zajmowała się skupem skór, wosku, soli i saletry oraz sprzedażą towarów kolonialnych, medykamentów i chemikaliów. Jej głównym rejonem zainteresowania była południowo-wschodnia Polska oraz północna Europa i Bliski Wschód (Persja, Armenia, Turcja). Puławski port był wykorzystywany do przeładunku towarów przywożonych Wisłą z Gdańska i Torunia, które w dalszą drogę były ekspediowane lądem. Z tego powodu wzrosło znaczenie dróg lokalnych, w tym prowadzącej z Puław przez Końskowolę do Lublina i Lwowa oraz połączeń o przebiegu południkowym: do Wólki Profeckiej, Gołębia, Kazimierza.
W ten sposób – na krótko – wykorzystane zostało dogodne położenie Puław oraz istniejący tu port przeładunkowy. Na krótko bowiem Puławy i okolice niszczone były przez wojska wrogie oraz własne i sprzymierzone podczas działań wojennych w połowie XVII wieku.
Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z XVI wieku, zaś jej nazwa pojawia się dopiero w 1626 r. Jedna z notatek, opisujących wybudowany później w Puławach pałac podaje, że „sam korpus pałacu wystawiono około Roku 1500”. Wtedy to, czyli w 1 połowie XVI wieku, miał znajdować się w Puławach niewielki zamek, wybudowany na miejscu późniejszego pałacu, należący do Tęczyńskich. Po wygaśnięciu tego rodu Puławy odziedziczone zostały przez Zbaraskich, ale wtedy zamku już nie było. Co się z nim stało, nie ma pewności. Mógł zostać spalony, zburzony albo zniszczał wskutek braku dozoru.
Komentarze