Fotografująca ziemianka - Zofia Malczewska z Sitna

Skąd niezwykłe zdjęcia szlachcianki z prowincjonalnego dworku wzięły się w Muzeum Zamojskim?

– Na jednym z plenerów malarskich poznałem scenografa Wojciecha Zembrzuskiego, który w czasie okupacji przebywał w majątku Staw Noakowski. Tam poznał rodzeństwo Jadwigę i Marka Nowińskiego, którymi zresztą opiekował się później aż do śmierci. I odziedziczył po nich rodzinne pamiątki – opowiada Henryk Szkutnik, malarz, dziś plastyk i fotograf muzealny.

Któregoś dnia Zembrzuski opowiedział Szkutnikowi o starych negatywach, które były wśród pamiątek. Kolekcja składała się z 64 czarno-białych szklanych negatywów o wymiarach 9x12 cm oraz 20 powiększeń pozytywowych. Zdjęcia zrobiła Zofia Malczewska, krewna Jadwigi i Marka Nowińskich.
Jadwiga i Marek Nowińscy, zakochani w przeszłości, czekali na wolną Polskę.

– Sądzę, że myśleli o tym, żeby kiedyś przekazać zdjęcia do muzeum. Wojciech Zembrzuski spełnił ich pragnienia. Bezcenny skarb trafił do naszego muzeum – opowiada Henryk Szkutnik.

Najpierw trzeba było dokładnie obejrzeć negatywy, oczyścić, zabezpieczyć.

– Potem zacząłem je skanować, jeden po drugim i przygotowywać do wydruków, które możecie oglądać na naszej wystawie – dodaje Szkutnik. To, co muzealnicy zobaczyli na powiększeniach zapierało dech w piersiach. Widoki pałacu Malczewskich w Sitnie, staw, park, ogród, kwiatowa oranżeria… Portrety członków rodziny, pracowników majątku, reportaże z prac polowych, obyczaje. Kopalnia wiedzy o tamtych czasach.

– Wśród mogących uchodzić ze sensacyjne znajdują się portrety wieśniaków w miejscowych strojach – pisze we wstępie do katalogu wystawy Waldemar Maziarczyk. Okazało się, że autorka fotografii była mistrzem w ich aranżacji.

– W tym celu do roli modeli poprzebieranych w stroje pseudo ludowe wykorzystywała zarówno siebie, jak i znajome osoby. W ten sposób powstał jej autoportret jako wieśniaczki z koromysłem i konwiami oraz atelierowe zdjęcia trzech kobiet w strojach stylizowanych na regionalne – tłumaczy Waldemar Maziarczyk.
Zosia

Kim była Zofia Malczewska, autorka niesamowitych zdjęć? Była szlachcianką z prowincjonalnego dworku. Rodzina Malczewskich w XIX wieku miała znaczącą pozycję, o czym świadczy okazały grobowiec rodzinny na cmentarzu w Sitańcu. Dzieje tej rodziny związane są także z Sitnem, Iłowcem, Łaziskami, Kornelówką czy Tarzymiechami.

Urodziła się w Iłowcu w 1877 roku. Jej rodzice to Józefa z Romańskich i Kajetan Malczewski, właściciel Iłowca. Dziewczynka wychowywała się w Sitnie, gdzie gospodarzem był jej stryj, Kornel Malczewski. Uczyła się w Krakowie, najpewniej uczęszczała na \"Wyższe Kursy dla Kobiet”, które edukowały dziewczęta na poziomie akademickim.

Wiemy, że w wieku 23 lat mieszkała w majątku Staw Noakowski i prowadziła ochronkę dla wiejskich dzieci. Trzy lata później, kiedy za długi zlicytowano majątek jej stryja w Sitnie, zamieszkała u krewnych Marka i Jadwigi Nowińskich w Stawie Noakowskim.

Kiedy w 1944 roku dekretem PKWN dobra w Stawie Noakowskim rozparcelowano, a w dworku urządzono szkołę, zamieszkała w gospodarstwie \"Borek” we wsi Średnie Duże. Zmarła w 1950 roku.
Nie wiemy, kiedy zaczęła fotografować. Nie wiemy, jakim aparatem robiła zdjęcia. – Ten, który pokazujemy na wystawie jest tylko symbolem – mówi Henryk Szkutnik. Pierwsze fotografie wykonała najpewniej pod koniec XIX wieku. Ostatnie w latach dwudziestych XX wieku.

Na wystawie w Muzeum Zamojskim zobaczycie powiększenia w kilku formatach. Imponująco wyglądają te największe, rozpięte na całej ścianie. Słomiane dachy wiejskich chałup, prace w polu, wozacy, Żydzi, Polacy to sentymentalne widoki i portrety. Ale na fotografiach Malczewskiej najważniejsi są ludzie. Być może odwiedzający wystawę odnajdą wśród portretowanych osób swoich przodków – mówi Szkutnik. Odbija się w nich świat, którego już nie ma. Zniszczono dworki, rozkradziono meble, spalono biblioteki. Zostali ludzie na fotografiach, w ich oczach jeszcze tli się nieśmiertelność. A Zofia Malczewska nie ma nawet swojego grobu.

Taki los.

Nieznane fotografie Zofii Malczewskiej z Sitna z przełomu XIX/XX wieku
Wystawa czasowa czynna od 6 grudnia 2013 do 31 marca 2014 roku. Rezerwacja zwiedzania oraz biletów e-mail:[email protected], tel. 84 638 64 94, Muzeum Zamojskie, Zamość, ul. Ormiańska 30.