Psychiatra z Lublina: "Taka mieszanka może doprowadzić do śmierci"

• Co jest złego w energetykach?

– Na to pytanie chyba najlepiej jest odpowiedzieć, że z uwagi na atrakcyjną dla dzieci i młodzieży formę podania mogą stwarzać ryzyko nadmiernej konsumpcji kofeiny przez tę grupę. Z badań ostatnich lat wynika, że zwłaszcza najmłodsza grupa konsumentów często, niejako nieświadomie, zaspakaja pragnienie energetykami właśnie. Ta nieświadomość wiąże się najczęściej z możliwością zależności lub przedawkowaniem kofeiny, zawartej w omawianych produktach.

Napoje energetyczne to napoje niealkoholowe, gazowane, bazujące zazwyczaj na zawartości dużej dawki kofeiny i cukru, uzupełnionej o inne, często syntetyczne składniki jak inozytol, regulatory kwasowości, dwutlenek węgla, taurynę czy witaminy z grupy B. Ze względu na obecność kofeiny właśnie napoje energetyczne nie są dla organizmu, zwłaszcza młodego, zupełnie obojętne.

Kofeina ma działanie pobudzające, ułatwia koncentrację, poprawia nastrój, zwiększa fizyczną wydolność organizmu.

Dzięki swoim właściwościom, takim jak dobra rozpuszczalność w tłuszczach i w wodzie, łatwo przekracza barierę krew-mózg i może oddziaływać na ośrodkowy układ nerwowy zwiększając wydzielanie neuroprzekaźników: adrenaliny, noradrenaliny, dopaminy, serotoniny i acetylocholiny.

Perspektywa szybkiego pobudzenia, dołączając pewne walory smakowe napojów energetycznych jest niezwykle kusząca, zwłaszcza dla młodych ludzi. Jednak najistotniejsza sprawa wiąże się z ilością kofeiny zawartą w napojach oraz indywidualną podatnością na jej działanie u różnych osób, co jest uwarunkowane różnicami metabolizmu, masy ciała, masy mięśniowej, wieku, płci i innych czynników. Spożycie kofeiny przez zdrowe osoby dorosłe nie powinno przekraczać 400 mg na dobę, a według innych autorów, m.in. Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), 400-450 mg/dzień, natomiast u dzieci – nie wyższe niż 2,5 mg na kilogram masy ciała dziennie.

W wyższych dawkach, zwłaszcza dla rozwijającego się organizmu, obserwuje się przeciwne efekty działania kofeiny. Substancja ta zwiększa odczucia negatywne, m.in. lęk, powoduje zdenerwowanie, ogólne pogorszenie nastroju i ma negatywny wpływ na pamięć długotrwałą.

W większości dostępnych na rynku napojów energetyzujących jest ok. 30mg kofeiny na 100 ml. Jest to dawka, która może występować naturalnie (w różnych produktach, np. w czekoladzie, kakao, herbacie itp.) natomiast do napojów energetycznych jest ona dodawana przez producenta w formie ułatwiające konsumowanie znacznych ilości. Jednocześnie wiadomo, że napoje energetyczne negatywnie oddziałują na stan zdrowia niektórych grup konsumentów Z tego powodu prawo unijne wprowadziło obowiązek znakowania takich napojów oznaczeniem „wysoka zawartość kofeiny; nie zaleca się stosowania u dzieci, kobiet w ciąży i kobiet karmiących piersią”. Oznaczenie to ma na celu poinformowanie konsumentów o przeciwwskazaniach dla spożywania tego rodzaju produktów.

• Kiedy możemy mówić nadużywaniu energetyków?

– Wydaje się, że wymaga to dalszych badań i podobnie jak w przypadku uzależnień trudno jest wskazać jednoznacznie moment, w którym dochodzi do uzależnienia. Zalecana jest jednak duża ostrożność zarówno w przypadkach konsumpcji ciągłej, to znaczy sięganiu po napoje energetyczne wiele razy w ciągu tygodnia jak i w przypadku konsumpcji nadmiernej, to jest spożywania kilku puszek tego rodzaju dziennie. W takich przypadkach można sądzić, że mamy do czynienia co najmniej z uzależnieniem psychicznym.

• Czy do szpitala trafiają pacjenci nadużywający tego typu napojów?

– Napoje energetyczne, zwłaszcza spożywane w nadmiarze mogą mieć istotnie negatywny wpływ na zdrowie. Jak wiadomo, ich spożywanie jest niewskazane przez kobiety w ciąży i dzieci. Dzieci oraz niektórzy chorzy są grupami najbardziej narażonymi na ryzyko. Jednym z najbardziej niebezpiecznych działań kofeiny dla młodego organizmu jest efekt podwyższania poziomu glukozy, poprzez stymulację wydzielania hormonów nadnerczy (głównie adrenaliny).

Jeżeli weźmiemy pod uwagę, że napoje te z reguły zawierają cukier, to zmusza to trzustkę do zwiększonego wysiłku w postaci wydzielania dużych ilości insuliny, aby obniżyć poziom krążącej we krwi glukozy. Ponadto mamy do czynienia z ryzykiem narastania insulinooporności, z uwagi na działanie kofeiny ograniczające wychwyt glukozy przez mięśnie, co stanowi potencjalny mechanizm upośledzający tolerancję glukozy. Wreszcie poprzez zwiększenie stężenia adrenaliny kofeina zmniejsza wrażliwość i nasila oporność na insulinę. Warto wspomnieć także o doniesieniach naukowych dotyczących wpływu spożywania kofeiny w młodym wieku na zmiany w strukturze kości, większe ryzyko złamań i większe ryzyko osteoporozy w wieku późniejszym.

Kofeina w nadmiarze może indukować apoptozę komórek kościotwórczych i eliminować wapń i magnez z ustroju.

Wysokie dawki kofeiny mogą zaostrzać choroby serca, w przypadku których stymulanty są przeciwwskazane. Szczególne obawy budzą kanałopatie jonowe i kardiomiopatia przerostowa, najczęstsza kardiomiopatia genetyczna u dzieci i młodych dorosłych ze względu na zwiększone ryzyko wzrostu ciśnienia krwi, arytmii, omdleń, a nawet śmierci.

Dzieci i młodzież z zaburzeniami odżywiania, zwłaszcza jadłowstrętem psychicznym, mogą regularnie spożywać duże ilości kofeiny, aby przeciwdziałać zmęczeniu związanemu z ograniczeniem kalorii, tłumić apetyt i powodować luźniejsze stolce. Biorąc pod uwagę, że dzieci i młodzież z zaburzeniami odżywiania mają skłonność do chorób serca/śmiertelności i zaburzeń elektrolitowych, spożywanie napojów energetycznych o wysokiej zawartości kofeiny może narazić tę grupę na dalsze ryzyko zaburzeń rytmu serca i zaburzeń przewodzenia wewnątrzsercowego.

Działania niepożądane u dzieci zwykle zaczynają się pojawiać po spożyciu około 200 mg kofeiny i stopniowo nasilają się przy większych dawkach, zwłaszcza tych przekraczających 400 mg kofeiny. Łagodniejsze działania niepożądane obejmują bezsenność, wahania nastroju, nerwowość, rozstrój żołądka i bóle głowy. Poważne szkodliwe skutki nadmiernego spożycia kofeiny obejmują problemy sercowo-naczyniowe, takie jak migotanie przedsionków, kołatanie serca i tachykardia, drgawki oraz choroby nerek i wątroby.

W badaniach ogólnoświatowych zwrócono uwagę, że najmłodsza grupa konsumentów (dzieci poniżej 6 roku życia) najczęściej spożywa napoje energetyczne nieświadomie, nie z uwagi na ich właściwości walory smakowe, a młodzież w wieku od 13 do 19 lat najchętniej sięga po napoje tego typu.

Na świecie wzrasta liczba nastolatków odwiedzających oddziały ratunkowe w związku z działaniami niepożądanymi po spożyciu napojów energetycznych (powyżej 1500 osób rocznie). Śmierć spowodowana spożyciem napojów energetycznych występuje bardzo rzadko i jest zwykle wywoływana przez spożycie innej substancji psychoaktywnej z napojami energetycznymi lub wynika z powikłań związanych z chorobami sercowo-naczyniowymi.

• Jak wyjaśnić dziecku, że to nie jest dla niego dobry napój, skoro „piją wszyscy” i „tyle jest reklam”?

– Na pewno dobrze jest wskazać dzieciom mechanizm działania reklamy i wyjaśnić im, że reklama ze swojej istoty nie przekazuje obiektywnych informacji na temat produktu a zmierza do tego, aby wywołać pragnienie jego zakupu. Producent, który reklamuje swój produkt nie będzie zmierzał do tego, aby uwypuklić jego gorsze lub nawet niebezpieczne strony. Czasami może być do tego zmuszony poprzez organy państwowe. W przypadku napojów energetycznych doszło do takiego nakazu i prawo obliguje producenta do umieszczenia na opakowaniu napoju informacji, że z uwagi na wysoką zawartość kofeiny jego spożycie jest niewskazane dla kobiet w ciąży, karmiących piersią i dzieci. Warto jest w tym momencie pokazać dzieciom puszkę napoju, aby same zobaczyły jak bardzo mało widoczne są w istocie te informacje.

Zniechęcenie dzieci do traktowania reklam jako źródła informacji jest celowe nie tylko w odniesieniu do napoi energetycznych. Wreszcie warto dzieciom przekazać dalsze informacje, w tym doniesienia naukowe, z których jednoznacznie wynika, że spożywanie nadmiernych ilości napojów energetycznych jest dla zdrowia dzieci i młodzieży niekorzystne. Dobrze zapewne jest też wyjaśnić jak trudno jest jednoznacznie określić jaka ilość jest ilością nadmierną, zwłaszcza wśród dzieci.

Wreszcie jakkolwiek często nie lubimy poruszać z dziećmi i młodzieżą tematu alkoholu, to konieczne wydaje się podkreślenie, iż napojów energetycznych w żadnym wypadku nie należy spożywać łącznie z alkoholem.

Taka mieszanka poważnie obciąża serce i mózg, podwójnie odwadnia i może doprowadzić do poważnych objawów niepożądanych tj. zawał, udar czy nawet śmierć.

Łączenie napoju energetycznego z alkoholem może na początku dać poczucie pozornej trzeźwości i panowania nad sytuacją, co może przyczynić się do zwiększonej konsumpcji alkoholu, co w konsekwencji zwiększa prawdopodobieństwo zachowań ryzykownych, a nawet psychozy. Wydaje się więc, że takie rozmowy mają bardzo istotne znaczenie i dobrze byłoby, gdyby były prowadzone zarówno w domach jak i szkołach. Edukując dzieci możemy pewnie zdziałać najwięcej i uchronić je przed lekkomyślnym spożywaniem produktów, które mogą mieć negatywny wpływ na ich zdrowie.

• Jakie są w tej chwili najczęstsze uzależnienia wśród dzieci i młodzieży?

– Najczęstsze uzależnienia u dzieci i młodzieży dotyczą niekoniecznie samych substancji psychoaktywnych. Obecnie uważa się, że nadzwyczaj powszechne jest uzależnienie od Internetu i telefonu komórkowego, cukru, wyrobów tytoniowych, alkoholu i narkotyków.

W obliczu uzależnienia dziecka należy reagować jak najszybciej. Wczesne wykrycie problemu i podjęcie właściwego leczenia dają dziecku szansę na uporanie się z nałogiem i powrót do normalnego życia.

Podczas zakończonych właśnie XXIII Lubelskich Spotkań Naukowych o aspektach prawnych i biologicznych konsekwencjach nadużywanie energetyków u dzieci i młodzieży mówiły dr hab. n. med. Agnieszka Permoda-Pachuta oraz dr n. o zdr. Maria Gutowska-Ibbs, adwokat Katedra i Zakład Prawa Medycznego i Farmaceutycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu