Miasto królewskie się wyludnia i czeka na odmianę. Reportaż Dziennika Wschodniego

Pierwszego dnia mojego pobytu w Dubience przywitała mnie cisza. Zaparkowałem w centrum, koło dwóch sklepów spożywczych oraz Gminnego Centrum Kultury i Czytelnictwa. To tutaj kręci się najwięcej osób. To również tutaj umówiłem się na spotkanie z jednym z mieszkańców.

Damian Karczmarczyk to lokalny patriota i entuzjasta historii: wychowywał i uczył się w Dubience, potem wyjechał za granicę, żeby zarobić, ale powrócił i chciał zainwestować w rodzinnych stronach. Otworzył nawet firmę – sprzedawał opony przez internet i prowadził zakład wulkanizacyjny – ale jego biznes nie przetrwał. Obecnie jest przedstawicielem handlowym. Co ciekawe, jego rodzina od pokoleń jest związana z Dubienką. Jak sam mówi, najstarszy akt urodzenia z nazwiskiem swojej matki, który odnalazł, pochodzi z 1648 roku.

Zaoferował, że oprowadzi mnie po Dubience i opowie nieco więcej o trapiących ją problemach oraz o jej historii. Pierwsze miejsce, w jakie zaprowadził mnie mój przewodnik, to park nieopodal. Na ziemi równo położona kostka, obok stoi kilka ławek i dwie tablice informacyjne. Jest nawet niewielka scena, ale widać, że czas jej nie oszczędzał. Jak mówi Damian Karczmarczyk, co roku za dach służy plandeka, schodów też żadnych nie ma. A to tylko jeden z wielu przykładów wieloletnich zaniedbań.

Czołg

W centralnej części placu znajduje się symbol Dubienki, świadectwo jej silnych związków z historią wojenną: pomnik radzieckiego czołgu T-34, umieszczony na granitowym cokole. Został tam ustawiony w latach 70., czyli w czasach, kiedy miejscowość przeżywała rozkwit. Serialowy „Rudy” (również czołg T-34) miał numer 102, a ten relikt przeszłości dumnie nosi numer 932. Monument upamiętnia przekroczenie Bugu przez główne siły I Armii Wojska Polskiego w lipcu 1944 roku.

Kolejny przystanek podczas naszej krajoznawczej wycieczki to prawosławna cerkiew z czerwonej cegły i z blachą cynkową na dachu. Niedawno przeszła generalny remont. Nie można jednak do niej wejść, bo nie ma gospodarza.

– W środku też jest wyremontowana, jest nowa terakota. Niestety, nie udało się uratować malowideł. Na sklepieniu były freski – opowiada Damian Karczmarczyk.

Religia nie odgrywa może w Dubience największej roli, ale jest związana z pewną krótkotrwałą inicjatywą. To tutaj odbywał się festiwal trzech kultur: katolickiej, prawosławnej oraz judaistycznej (przed II wojną światową Żydzi stanowili znaczną część lokalnej społeczności; Niemcy zniszczyli miejscową synagogę, w jej miejscu znajduje się obecnie przystanek autobusowy).

Mało kto chce o Dubience w ogóle rozmawiać, na ulicach nie mijamy prawie żadnych przechodniów, rzadko kiedy przejedzie jakiś samochód. Ludzie siedzą w domach albo pracują w ogródkach. Każdy sobie rzepkę skrobie.

– Widzi pan, troszkę się zamknęliśmy jako społeczeństwo. Marazm, wszechobecny marazm jest w Dubience – kwituje mój przewodnik.

Most

Co może w takim razie ludzi łączyć? Odpowiedź jest bardziej prozaiczna, niż się spodziewałem, ale ponownie musimy odnieść się do historii.

Przez Dubienkę przepływa rzeka Wełnianka i jak nietrudno zgadnąć, żeby przejść z jednego jej brzegu na drugi, trzeba przekroczyć most. Obecnie nie jest to tak imponujący obiekt, jak ten z przeszłości, który przechodził nad Wełnianką, Bugiem i terenami zalewowymi

Damian Karczmarczyk wskazuje w stronę rzeki i rozpoczyna swoją opowieść: – Tutaj była niespotykana rzecz w skali kraju czy nawet Europy.

Prawdopodobnie był tutaj najdłuższy drewniany most w Europie.

Miał on prawdopodobnie 1800 metrów długości. Do tej pory są zachowane trzy zdjęcia, znalazłem je w austriackim archiwum cyfrowym. Z opowieści mojego dziadka wynika, że dalej są tutaj pale z tego mostu. Został prawdopodobnie wysadzony w czasach I wojny światowej, kiedy wycofywało się wojsko. To jest kolejny niewykorzystany potencjał.

Przeszłość

W Dubience przywiązanie do przeszłości widać i słychać na każdym kroku. „Kiedyś to było, a teraz nic z tego nie zostało” – usłyszałem od kilku osób, które spotkałem podczas mojej kolejnej wizyty. Nikt nie chce rozmawiać o przyszłości. Dominują nastroje fatalistyczne i pesymistyczne, czyli co ma być, to będzie, a pewnie będzie jeszcze gorzej.

Zagaduję starszą kobietę, która akurat przebywała w swoim przydomowym ogródku. Mieszka w Dubience od urodzenia i jak sama mówi, chodziła do szkoły w czasach, kiedy nawet nie było tutaj jeszcze światła.

– Musiałam się uczyć przy lampie i przy świeczkach, ale było weselej – wspomina. – Mimo że byliśmy już dorośli, to bawiliśmy się w chowanego, a to w podchody. Kiedyś było inaczej, a teraz to ja nie wiem. Po prostu brakuje gospodarza. Nieraz przyjeżdżają tutaj ludzie na cmentarz i pytają: „Gdzie tu można się napić herbaty”.

– Co im pani odpowiada?

– Nie ma. Kiedyś był ten klub (w budynku Gminnego Centrum Kultury i Czytelnictwa – przyp. aut.), to była herbata, kawa czy ciastko. Każdy poszedł i był otwarty od rana, od dziesiątej do dziesiątej – mówi kobieta.

Nie ona jedna nie ma dobrego zdania o tym, co obecnie dzieje się w Dubience. – Dom kultury jest, tylko kultury brakuje – żartuje jeden z mieszkańców. W budynku nieopodal jest za to skromna Izba Tradycji. Drzwi są zamknięte na kłódkę, ale klucze do niej ma Anna Prus, dyrektor Gminnego Centrum Kultury i Czytelnictwa. W środku są narzędzia rolnicze, wyblakłe fotografie czy stare lampy.

– Dwie imprezy kojarzone z Dubienką to Noc Świętojańska i Dni Dubienki – mówi Anna Prus. Jak dodaje, pierwsza z nich cieszy się dużym zainteresowaniem mieszkańców. – Zaczyna się pod naszym czołgiem, później jest przemarsz nad jezioro i tam są puszczane wianki. Często towarzyszy nam też kapela.

Praca

– Nie chcę rozmawiać, bo mam pracę – mówi mi jedna z napotkanych kobiet, po czym wsiada z siatką zakupów na rower i odjeżdża. W Dubience mieszka zaledwie kilkaset osób, większość z nich zapewne się zna. W powietrzu da się wyczuć jakby obawę: ludzie są świadomi tego, że wieś cofa się w rozwoju, ale nie chcą o tym mówić.

– Praca jest tylko w Uchańce (sąsiednia wieś – przyp. aut.), co facet ma kury. A tak to nic nie ma – opowiada mi jeden z mieszkańców. – Tu kiedyś był GS (Gminna Spółdzielnia), rozlewnia wód, masarnia, młyny... Wszystko niszczeje.

Obecnie w Dubience jest kilka małych zakładów pracy: Urząd Gminy, zespół szkół, Przedsiębiorstwo Usługowo-Produkcyjne, Gminne Centrum Kultury i Czytelnictwa, sklep przemysłowy, trzy sklepy spożywcze, apteka. Ze świecą szukać jednak dużych firm, które zatrudniają dziesiątki czy setki osób.

– Problem jest tego typu, że mamy bardzo stary Plan Zagospodarowania Przestrzennego i studium też. Studium jest z 2002 roku, a plan z 2005 roku. Nie ma w planie terenów pod działalność. Żeby to zrobić, trzeba ponieść koszty. Dopóki nie zrobi się nowego planu i studium, nie wejdą inwestorzy. Wszystkie gminy dookoła, które nie wprowadziły planu zagospodarowania, mogą sobie pozwolić na fotowoltaikę i różne takie przedsięwzięcia ekologiczne, a my, będąc terenem ekologicznym, nie możemy tego zrobić – tłumaczy Krystyna Deniusz-Rosiak, wójt gminy Dubienka.

Sytuacja jest o tyle patowa, że decyzję w tej sprawie musi podjąć Rada Gminy. Na sesji z 18 maja radni dostrzegli, że problem faktycznie istnieje. Wniosków jednak nie wyciągnięto.

Historia

Dubienka, chociaż obecnie daleko jej do lat świetności, ma bardzo bogatą historię, sięgającą XV wieku. Informacje na ten temat można znaleźć chociażby na stronie Urzędu Gminy czy Teatru NN w Lublinie. Pierwsze wzmianki o Dubnie (taka nazwę nosiła wtedy wieś) pojawiły się w 1472 roku. Nieco ponad 100 lat później, bo w 1588 roku, miejscowość otrzymała przywilej lokacyjny i stała się miastem Dębnem (nazwa Dubienka wykształciła się pod koniec XVII wieku). Co ważne, była wtedy miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego – leżała na włościach należących do króla. A monarchą był wtedy Zygmunt III Waza, który w kolejnych latach nie szczędził jej swojej uwagi.

Dębno otrzymało przywilej okazowy i osiedleńczy, mieszczanie mieli też przywilej palenia i wyszynku wódki, otrzymywali dochody z gorzałki, woskobojni, postrzygalni i miar zboża, król zezwolił na budowę mostu na Wełniance, a także zatwierdził cechy rzemieślnicze.

Historia nie oszczędzała miasta: pożary, najazdy, wojenne zniszczenia. W 1942 roku w Dubience Niemcy wybudowali getto.

Miejscowość utraciła prawa miejskie w 1945 roku. Po największym konflikcie zbrojnym w historii, wieś próbowała się odbudować – w latach 70. (z okazji 30-lecia PRL) oddano do użytku szkołę z salą gimnastyczną, wybudowano internat, budynek dla nauczycieli, ośrodek zdrowia czy pawilon. Takich inwestycji było więcej.

Z Dubienką silnie związana jest postać Tadeusza Kościuszki (ma tutaj nawet swoją ulicę, która wcześniej nazywała się Włodawska). W podręcznikach do historii można natrafić na wydarzenie nazywane „Bitwą pod Dubienką”. 18 lipca 1792 roku wspomniany polski dowódca, razem z żołnierzami, stanął naprzeciw wielokrotnie liczniejszej armii rosyjskiej. Przegrał i musiał się wycofać, ale długo stawiał opór agresorowi. Tamte wydarzenia upamiętnia kopiec usypany w Uchańce, sąsiedniej wsi. Na jego szczycie stoi charakterystyczny pomnik, a u podnóża jest tablica, na której wypisane są, między innymi, słowa Marii Konopnickiej: „Pod miasteczkiem, pod Dubienką Wszedł Kościuszko nam Jutrzenką”.

W Dubience jest kilka miejsc, w których historia staje się namacalna.

Na placu w centrum stoi wspomniany czołg, przed miejscowym zespołem szkół jest oryginalna armata przeciwpancerna, nieopodal cerkwi postawiono pomnik „W hołdzie Mikołajowi Nieczaji, bohaterowi powstania styczniowego”, a w bramie prowadzącej do kościoła wmurowano pamiątkową tablicę „Żołnierzom kompanii przepraw na Bugu”.

– Nie chwalimy się tą historią, a mamy czym się pochwalić. To też zostało pominięte – zauważa Damian Karczmarczyk.

Ludzie

Dubienka od wielu lat ma problem z ubywająca ludnością. Zgodnie z danymi historycznymi, w 1913 roku ówczesne miasto liczyło sobie 8387 mieszkańców. Jednak już w 1921 roku miało ich być zaledwie 2964 (dane ze spisu powszechnego). Jeszcze w 1939 roku w Dubience rezydowało 4065 osób. II wojna światowa jeszcze pogorszyła sytuację. Z roku na rok wieś się wyludniała. Według informacji z Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku, Dubienka miała wtedy 967 mieszkańców. Przez ostatnią dekadę ta liczba zapewne się zmniejszyła.

Gabriel Szewczuk mieszka na co dzień w Rogatce, sąsiedniej wsi, ale uczył się w Dubience. Tutaj też założył swój biznes: jeden z pierwszych prywatnych sklepów. Prowadził również klubokawiarnię Paradise, dyskotekę, a obecnie zajmuje się pszczelarstwem.
– Dubienka zmieniła się katastrofalnie – opowiada. – Ktoś, kto nie był tutaj przez dziesięć lat, a teraz by przyjechał, to byłby w totalnym szoku. Obraz nędzy i rozpaczy.

– Czy Dubienka ma coś do zaoferowania osobom, które chciałyby do niej przyjechać?

– Oprócz czystego powietrza i ładnych widoków, to chyba nic – mówi Gabriel Szewczuk. – To jest mała, coraz mniejsza, miejscowość i każdy ma już dosyć tego wszystkiego. Jak się nieraz za dużo powie, to potem można to odszczekać. Ludzie przyzwyczaili się do tego, że nic nie są w stanie zmienić, bo zostali tylko starsi. Młodzieży jest bardzo mało, a osób w wieku, powiedzmy, 30 lat można policzyć na palcach. Wszyscy stąd uciekli.

Szkoła

W ostatnich tygodniach w Dubience wiele mówi się o miejscowym liceum. Rozpoczęło ono swoją działalność 1 września 1975 roku. Na jego stronie internetowej czytamy, że jest to „najstarsza w województwie szkoła mundurowa o bogatych tradycjach”. Pojawiło się jednak zagrożenie, że liceum zostanie zlikwidowane.

Od 1999 roku organem prowadzącym był powiat chełmski. Ten jednak nie chce dłużej opiekować się placówką. Uzasadnia to rosnącymi kosztami utrzymania, coraz mniejszą liczbą uczniów i coraz słabszymi wynikami matur.

Nauczyciele pracujący w Dubience mówią wprost: jeśli szkoła przestanie funkcjonować, to zamknie się ostatnie okno na świat.

– Dzięki szkole do Dubienki przybywała, w różnych okresach, bardzo duża grupa uczniów z terenu województwa lubelskiego. W 2000 roku wprowadzono program innowacyjny „Służba graniczna”, a potem innowację edukacji wojskowej. To spowodowało, że szkoła zaczęła cieszyć się dużym zainteresowaniem. (…) Najlepszą „wykładnią” są uczniowie. To oni mogą powiedzieć, dlaczego przyszli tutaj z Lublina, Zamościa czy Hrubieszowa – argumentuje Marcin Zelent, nauczyciel historii z liceum w Dubience.

Jest on jednym z 18 pedagogów zatrudnionych w placówce. Jak nietrudno się domyślić, likwidacja szkoły będzie oznaczać redukcję etatów. Mimo napiętej sytuacji, od 17 maja ruszył elektroniczny nabór. Obecnie w liceum uczą się 53 osoby.

– Nie dochodzi to do uczniów, że szkoła może zostać wygaszona. Otrzymujemy szereg korespondencji, jest ona pisana do wychowawców przez uczniów, którym naprawdę zależy na tej szkole. Dla nich to jest szkoła pierwszego wyboru. Jedna z uczennic napisała nam ostatnio, że przyszła tutaj w konkretnym celu, żeby zdobyć wykształcenie wojskowe – mówi Kazimiera Ciupa, dyrektor Liceum Ogólnokształcącego im. 27. Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej w Dubience.

Powiat chełmski chciał, żeby opiekę nad szkołą sprawowała gmina. Podano nawet wstępne warunki takiego przejęcia, ale kiedy przyszło do złożenia podpisu, wójt odmówiła.

– Chodzi o moją odpowiedzialność przed mieszkańcami. Przejęcie szkoły przez gminę na tych warunkach, jakie dostaliśmy od starosty, po porozumieniach, które nie były dwustronnie uzgadniane... Nie pozwolę, żeby finansowo gmina poniosła konsekwencje. Nawet jeżeli udało by się nam przez okres dwóch-trzech lat, to potem nie jesteśmy w stanie utrzymać tej szkoły bez pomocy z zewnątrz – ocenia wójt Krystyna Deniusz-Rosiak.

Jest jednak wyjście z tej sytuacji. Liceum mogłoby przejąć stowarzyszenie, które miałoby możliwość pozyskiwania środków na funkcjonowanie szkoły. Wójt zadeklarowała, że jeśli taki scenariusz się spełni, to gmina „chętnie pomoże” w utrzymaniu placówki.

Przyszłość

W czasie swojego pobytu w Dubience spotkałem tylko jedną kobietę, która powiedziała coś pozytywnego o tej miejscowości. Południe spędzała w siłowni na otwartym powietrzu w parku.

– Te urządzenia są przydatne dla mnie, bo jestem na emeryturze i mogę sobie poćwiczyć. Staram się przychodzić tutaj jak najczęściej. Niekoniecznie trzeba ćwiczyć według tej instrukcji, ale można sobie też wymyślać swoje rzeczy – żartuje kobieta.

Jak według niej zmieniła się wieś? – Nie do poznania (śmiech). Ten dom wybudowano, zrobili te wszystkie chodniczki, pod Urzędem Gminy też, jest stojaczek na rowery. Ludzie bez przerwy robią remonty. Pamiętam, że kiedyś nie było przystanku, a teraz jest.
Czy Dubienka jest skazana na zapomnienie?

– Ja bym chciał, żeby Dubienka wróciła do życia tętniącego sprzed kilku, kilkunastu lat. W momencie gdy otwierałem tutaj Paradise, to było 12 lipca, kiedy Dni Dubienki były trzydniowe, to przyjechał zespół muzyczny, a ulice były zamknięte. Bawiło się tu 800 osób, może tysiąc – wspomina Gabriel Szewczuk.

– Szansa dla Dubienki jest zawsze. Nie można przekreślać niczego – podkreśla Marian Buszko, w przeszłości organizator spływów kajakowych, w tym I Ogólnopolskiego Spływu Kajakowego „Bug 2000”. – Trochę zaangażowanych ludzi i jakieś wsparcie finansowe... Trzeba tylko jakoś uatrakcyjnić Dubienkę. Zróbmy przejście tymczasowe, jednośladowe na granicy z Ukrainą na sezon letni. Nie mówię o wielkich przejazdach. (…) Rozmawiałem z ludźmi, którzy uczestniczyli w spływie i mówili: „Marian, chętnie byśmy przyjechali zobaczyć Ukrainę, żebyśmy tylko mogli nocować w Dubience”.