Przeglądarka, z której korzystasz jest przestarzała.

Starsze przeglądarki internetowe takie jak Internet Explorer 6, 7 i 8 posiadają udokumentowane luki bezpieczeństwa, ograniczoną funkcjonalność oraz nie są zgodne z najnowszymi standardami.

Prosimy o zainstalowanie nowszej przeglądarki, która pozwoli Ci skorzystać z pełni możliwości oferowanych przez nasz portal, jak również znacznie ułatwi Ci przeglądanie internetu w przyszłości :)

Pobierz nowszą przeglądarkę:

Lublin

27 stycznia 2023 r.
17:25

Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu "Lubelszczyzna miała kluczowe znaczenie"

0 A A
Adam Kopciowski
Adam Kopciowski (fot. UMCS)

Rozmowa z dr hab. Adamem Kopciowskim, prof. UMCS, p.o. Kierownika Pracowni Kultury i Historii Żydów w Instytucie Kulturoznawstwa UMCS.

AdBlock
Szanowny Czytelniku!
Dzięki reklamom czytasz za darmo. Prosimy o wyłączenie programu służącego do blokowania reklam (np. AdBlock).
Dziękujemy, redakcja Dziennika Wschodniego.
Kliknij tutaj, aby zaakceptować

Jak wyglądałaby nasza historia, gdyby nie było Holokaustu? Czy taka alternatywna rzeczywistość w ogóle byłaby możliwa?

Choć jedno z podstawowych przykazań historyka zakazuje gdybania o alternatywnej historii, to jednak często zadaję sobie pytanie, jak wyglądałaby nasza rzeczywistość gdyby nie Holokaust. Pytanie to jest zresztą bardziej uprawnione w dziedzinie sztuki i nie bez powodu wiele wizji artystycznych pośrednio lub bezpośrednio odnosi się do niego. Ciekaw też jestem, jak w dalszej perspektywie czasowej potoczyłyby się napięte w przededniu wojny stosunki polsko-żydowskie. Mówi się często, że Polacy i Żydzi żyli ze sobą przez siedem wieków i się nie zżyli. Obok wyraźnych tendencji antysemickich zauważalnych w drugiej połowie lat 30., pamiętać należy, że obie społeczności aż do końca żyły w zasadzie osobno, obok siebie, czemu sprzyjała wzajemna nieufność i swoisty separatyzm każdej ze stron. Nie wiadomo też, jak potoczyłaby się historia w starciu z postępującymi procesami modernizacyjnymi czy laicyzacyjnymi, dotykającymi jedną i drugą grupę.

Mieszkaliśmy obok siebie, ale nie byliśmy zżyci. Dlaczego?

Podstawowym czynnikiem były uprzedzenia, jednak w obydwu społecznościach istniały też wyraźne tendencje do samoizolacji. Z jednej strony w wielu miastach począwszy od XV w. rugowano Żydów z ich terenu, z drugiej strony w tej samej prześladowanej i niechcianej grupie występowały swoiste tendencje samoizolacyjne – Żydzi woleli mieszkać we własnym otoczeniu, co m.in. ułatwiało im sprawowanie pewnych elementów związanych z kultem, np. przestrzeganie szabatu. Nie ma co idealizować, Polacy i Żydzi egzystowali obok siebie, ale żyli osobno.

Można powiedzieć, że Lublin odgrywał kluczową rolę w Holokauście. To tu rozpoczęła się akcja Reinhardt.

Lubelszczyzna miała wyjątkowe znaczenie w planach niemieckich, począwszy od 1939 r. Endlösung der Judenfrage, czyli ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej rozpoczęło się w Generalnym Gubernatorstwie w 1942 r., jednak już wcześniej pojawiały się plany pozbycia się Żydów z przestrzeni europejskiej, np. deportacja na Madagaskar czy utworzenie żydowskiego rezerwatu, który – według jednej z wersji – miał powstać właśnie tu, na Lubelszczyźnie. Kolejnym etapem była tzw. zagłada pośrednia, czyli stworzenie Żydom takich warunków do życia, które wzmagałyby śmiertelność (gettoizacja, przeludnienie, racjonowanie żywności, głód, choroby). Koniec 1941 r. i początek 1942 r. to już wyraźne przygotowania do tzw. zagłady bezpośredniej – Holokaustu. Przywołując wymiar lokalny – likwidacja w ramach operacji Reinhard lubelskiego getta na Podzamczu miała charakter modelowy i jednocześnie eksperymentalny. Była to pierwsza tego typu akcja w całym Generalnym Gubernatorstwie, a jej przebieg do pewnego stopnia powielano w innych miejscach. Niemiecki sztab wysiedleńczy przeprowadzający akcję deportacyjną z Lublina, przeprowadzał podobne działania także w innych miejscowościach Lubelszczyzny, a nawet w największym skupisku żydowskim na ziemiach polskich, czyli w getcie warszawskim. Istotnymi ogniwami akcji Reinhardt były funkcjonujące na Lubelszczyźnie obozy zagłady: Bełżec (właśnie tam trafili Żydzi wysiedlani wiosną 1942 r. z Lublina) i Sobibór, a także usytuowany na obrzeżach miasta obóz koncentracyjny KL Majdanek.

Często pojawia się porównanie ofiar Holokaustu z owcami idącymi na rzeź. Żydzi nie mieli świadomości Zagłady?

Maskowanie ostatecznego losu Żydów deportowanych z gett do obozów zagłady było jednym z głównych elementów efektywnego sposobu przeprowadzania tego typu operacji. Wywożonym z gett wmawiano, że jadą do pracy na wschodzie. Tworzono iluzję „dobrych” warunków osadnictwa na zajętych terenach sowieckich, a niektórym prominentnym członkom deportowanych społeczności – jak np. pierwszemu prezesowi lubelskiego Judenratu Henrykowi Bekkerowi – obiecywano nawet objęcie tam odpowiedzialnych stanowisk. Wizję tę miała podtrzymywać zgoda na zabranie do transportu najcenniejszych rzeczy (w przypadku Lublina do 15 kg bagażu, w tym pieniądze i kosztowności). „Pranie mózgu” i działania maskujące trwały zresztą do samego końca. Już w obozach zagłady zmuszano ludzi do pisania listów do pozostałych w gettach krewnych i znajomych, zawiadamiających o bezpiecznym przybyciu do docelowego miejsca osiedlenia. Osobom rozbierającym się przed wejściem do komór gazowych zalecano odpowiednie oznaczenie pozostawionej odzieży, tak aby mogli ją z powrotem odnaleźć po „kąpieli”. Z biegiem czasu, poprzez wiadomości przekazywane przez uciekinierów czy też od ludności polskiej, informacje o prawdziwym losie deportowanych docierały do gett. Świadomość że ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć stawała się wśród polskich Żydów coraz powszechniejsza. Inaczej było z Żydami deportowanymi na ziemie polskie z zachodu Europy – ci niemal do końca nie byli świadomi ich ostatecznego celu. Jak to obrazowo ujął w jednym z wywiadów były więzień Sobiboru Tomasz Blatt – wielu z nich stojąc już nawet w komorze gazowej i czując duszący gaz, było – jego zdaniem – pewnych, że doszło raczej do jakiejś nieprzewidzianej awarii, aniżeli do celowego działania mającego na celu ich eksterminację.

Nie da się ukryć, że za późno zaczęliśmy mówić o Holokauście. „To był ich Holokaust, a nie nasz”, wypieraliśmy go i nie utożsamialiśmy się z nim, a przecież to i nasza historia.

I do tej pory raczej się nie utożsamiamy. Większość Polaków nie traktowała losu Żydów jako części „wielkiego etosu polskiego”, nie uznawała ich za współobywateli. Początek II wojny światowej dodatkowo zaognił stosunki polsko-żydowskie. Wiele informacji na ten temat znajdziemy w raportach Jana Karskiego, np. oskarżenie Żydów przyjazne powitanie sowietów wkraczających na ziemie wschodnie i ich późniejsza rzekoma kolaboracja ze wschodnim okupantem. Wywołana tą zafałszowaną, ale jednak powszechną wizją „zdrady Polski” niechęć Polaków wobec Żydów do pewnego stopnia współgrała z oczekiwaniami Niemców i – jak to ujmował Karski – wytyczała „wąską kładkę” na której ci ostatni spotykali się z częścią polskiego społeczeństwa. Stosunek Żydów do sowietów był zresztą problemem dość złożonym, uzależnionym chociażby od stratyfikacji społecznej czy wyznawanych poglądów. Dla wielu z nich sprowadzał się do prostej alternatywy – egzystencji w roli skazanego na zagładę pariasa w strefie niemieckiej, czy też życia pod opresyjnym w wielu aspektach (np. ekonomicznym) butem sowieckim, który jednak mimo wszystko dawał szansę na ocalenie. Według powtarzanych od lat 90. XX w. badań i sondaży jedynie niewielki odsetek polskiego społeczeństwa w ogóle rozpoznaje kluczowe miejsca związane z „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”, w tym np. obozy zagłady akcji Reinhardt. Z kolei te bardziej znane miejsca: Auschwitz-Birkenau czy KL Majdanek są często bardziej utożsamiane z kaźnią narodu polskiego niż z Holokaustem. Można zaobserwować pewną tendencję do unifikowania Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu, w którym mówimy nie tylko o Żydach, ale o wszystkich ofiarach niemieckich obozów koncentracyjnych.

Na poziom wiedzy dotyczącej Holokaustu wpływa wiele czynników, m.in. zaszłości historyczne, a także specyfika obecnej narracji czy tez polityki historycznej. Marzec’ 68, kampania antysemicka i masowy exodus Żydów z Polski, wiązały się także z trwającym przez wiele lat obłożeniem tematyki żydowskiej swoistym tabu. Pamięć o Holokauście w okrojonej i mocno zredukowanej formie traktowana była aż do końca okresu PRL w sposób instrumentalny i często wykorzystywana do celów bieżącej polityki (np. obchody rocznic powstania w getcie warszawskim). Zmiany nastąpiły dopiero w latach 80. Początkowo miały one charakter niejako oddolny (do pewnego stopnia mieliśmy wówczas do czynienia ze zjawiskiem fascynacji „zakazanym owocem”, czyli ogromnym wzrostem zainteresowania stabuizowaną tematyką żydowską, czemu sprzyjało chociażby przyznanie I.B. Singerowi literackiej nagrody Nobla), a następnie – już po przełomie ustrojowym – odgórny, państwowy. Recz jasna dyskurs na temat problematyki żydowskiej, w tym zwłaszcza Zagłady i stosunków polsko-żydowskich przeżywał w ciągu ostatnich ponad 30 lat różne etapy i charakteryzował się licznymi „krytycznymi” zwrotami (np. kwestia mordu w Jedwabnem), które przyciągały uwagę opinii publicznej na niespotykaną wcześniej skalę. Proces trudnego zmagania się z pamięcią o Holokauście trwa zresztą nadal i ciekaw jestem jakie rezultaty przyniesie w dłuższej perspektywie czasowej.

Wobec tego, jakie formy upamiętnienia Holokaustu mogą przemówić najbardziej do współczesnego człowieka?

Przykładem dobrych praktyk w tej dziedzinie jest działalność lubelskiego „Ośrodka Brama Grodzka-Teatr NN”, który w pewnym sensie wyznacza nowe formy upamiętnienia, kładące w dużej mierze nacisk na bezpośrednie, osobiste przeżywanie koszmaru Holokaustu m.in. poprzez przywracanie pamięci o konkretnych ofiarach Zagłady. Akcje prowadzone przez ośrodek łączą często w sobie wymiary symboliczny i nazwijmy to dokumentacyjny. Dobrym przykładem tego typu połączenia jest chociażby realizowany przez tę instytucję projekt „Lublin. 43 tysiące”, polegający na ustaleniu nazwisk i losów Żydów żyjących w Lublinie w przededniu wybuchu wojny. W symboliczny sposób przywraca on pamięć o życiu lubelskich ofiar Holokaustu, a z drugiej strony poprzez ogromną, dostępną w Internecie bazę danych dostarcza bezcennej wiedzy o poszczególnych osobach, tworząc jednocześnie wielki zbiorowy portret lubelskiej społeczności żydowskiej. Nie wszystkie działania Ośrodka oceniam w tak jednoznacznie pozytywny sposób, jednak nie ulega – moim zdaniem – żadnym wątpliwościom, że wszystkie, zarówno te lepsze jak i gorsze inicjatywy tej właśnie instytucji miały na lokalnym lubelskim gruncie ważny, jeśli nie najważniejszy wpływ na kształtowanie pamięci o nieistniejącej już, zgładzonej okrutnie w latach ostatniej wojny lubelskiej społeczności żydowskiej.

Skomentuj i udostępnij na Facebooku
e-Wydanie

Pozostałe informacje

Polski Cukier AZS UMCS lepszy od Gorzowa po raz trzeci, czyli witamy w finale!

Polski Cukier AZS UMCS lepszy od Gorzowa po raz trzeci, czyli witamy w finale!

Polski Cukier AZS UMCS Lublin w finale Energa Basket Liga Kobiet! Podopieczne Krzysztofa Szewczyka w czwartym spotkaniu półfinałowym nie dały szans PolskiejStrefieInwestycji Enea Gorzów Wielkopolski

Lublin. Chcą 300 zł podwyżki. Do Ratusza przynieśli krzesło dla Krzysztofa Żuka
galeria

Lublin. Chcą 300 zł podwyżki. Do Ratusza przynieśli krzesło dla Krzysztofa Żuka

Część ich postulatów została zrealizowana, ale pracownicy Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie wciąż walczą o 300 zł podwyżki. W czwartek przyszli do Ratusza, by usiąść do rozmów z prezydentem. Przynieśli nawet własne krzesła.

Nowe liceum w Lublinie. Rekrutacja startuje 1 kwietnia

Nowe liceum w Lublinie. Rekrutacja startuje 1 kwietnia

W Lublinie powstanie nowe niepubliczne liceum. Placówkę planuje otworzyć Uczelnia Korczaka, która w tym roku świetnie 30-lecie działalności.

Lubelskie. Fatalne  informacje z policji. Kobieta weszła wprost pod pociąg towarowy

Lubelskie. Fatalne informacje z policji. Kobieta weszła wprost pod pociąg towarowy

Kobieta została potrącona przez pociąg towarowy. Nie żyje.

Projekt PiS przeszedł. Rada Miasta broni Jana Pawła II. Kto zagłosował przeciw?

Projekt PiS przeszedł. Rada Miasta broni Jana Pawła II. Kto zagłosował przeciw?

Lubelska Rada Miasta przyjęła stanowisko w obronie dobrego imienia Jana Pawła II. Do projektu zgłoszonego przez Prawo i Sprawiedliwość swoje poprawki dopisali radni z klubu prezydenta Krzysztofa Żuka, a obie strony zarzucały sobie kierowanie się pobudkami politycznymi.

W weekend w Lublinie odbędą się mistrzostwa województwa w ujeżdżeniu

W weekend w Lublinie odbędą się mistrzostwa województwa w ujeżdżeniu

Prestiżowa impreza zostanie rozegrana w nowym obiekcie Stacji Badawczej i Ośrodka Dydaktyczno-Szkoleniowego Jeździectwa i Hipoterapii na lubelskim Felinie

Radny PiS kontra radny PiS. Wycieczka na Kretę, śledztwo i pozew

Radny PiS kontra radny PiS. Wycieczka na Kretę, śledztwo i pozew

Jestem niewinny, nie mam sobie nic do zarzucenia i spokojnie czekam na rozstrzygnięcie prokuratury – mówi Piotr Błażewicz (PiS), przewodniczący Rady Miasta Zamość o śledztwie wszczętym w sprawie ewentualnego nadużycia przez niego uprawnień przy jesiennej wycieczce na Kretę. To efekt zawiadomienia złożonego przez jego partyjnego kolegę.

Udało się. Most w nad Bystrzycą nie runął pod sześcioma ciężarówkami
galeria

Udało się. Most w nad Bystrzycą nie runął pod sześcioma ciężarówkami

Sześć 32-tonowych ciężarówek jeździło w czwartek po nowym moście w ciągu ul. Żeglarskiej. W ten sposób drogowcy sprawdzali stabilność i wytrzymałość nowej przeprawy nad rzeką Bystrzycą.

Kuszą, kuszą... Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie zachęca do studiowania. Zdjęcia
galeria

Kuszą, kuszą... Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie zachęca do studiowania. Zdjęcia

Na dzień otwarty Uniwersytetu Przyrodniczego przybyły prawdziwe tłumy tegorocznych maturzystów, a uczelnia przygotowała dla nich ciekawe warsztaty, wykłady oraz stoiska, na których można było zapoznać się z ofertą poszczególnych kierunków studiów.

Jutro ZTM wyśle na ulice Lublina więcej autobusów. Droga Krzyżowa na Majdanku

Jutro ZTM wyśle na ulice Lublina więcej autobusów. Droga Krzyżowa na Majdanku

Co roku Droga Krzyżowa na terenie byłego obozu na Majdanku co roku gromadzi tysiące ludzi. Dlatego zostaną uruchomione dodatkowe kursy komunikacji miejskiej.

Zamość. W jednym kolorze, a dokładniej... w dwóch. Fotograficy zapraszają na wernisaż
6 kwietnia 2023, 17:00

Zamość. W jednym kolorze, a dokładniej... w dwóch. Fotograficy zapraszają na wernisaż

Nie żółć, nie czerwień i nie zieleń, ale czerń i biel, ewentualnie plamy szarości – takie barwy dominują na zdjęciach, które zostaną zaprezentowane na nowej wystawie Zamojskiej Grupy Fotograficznej – Grupy Twórczej.

Energa Basket Liga zostaje na antenie Polsatu na kolejne lata

Energa Basket Liga zostaje na antenie Polsatu na kolejne lata

Stacja zapewniła sobie prawa do transmisji najważniejszych koszykarskich rozgrywek w Polsce aż do 2030 roku

Umowa na halę sportową podpisana. Lubartowscy sportowcy długo na to czekali

Umowa na halę sportową podpisana. Lubartowscy sportowcy długo na to czekali

Dobra wiadomość dla lubartowskich teakwodzistów, tenisistów stołowych i kolarzy, którzy na co dzień trenują w starym baraku przy ul. Krzywe Koło. Lubartowski Ratusz rozstrzygnął ostatni przetarg na projekt i budowę nowego obiektu. W środę podpisano umowę. Przeprowadzka na ul. Szkolną za trzy lata.

Szpital w Lublinie z myślą o pacjentach i lekarzach

Szpital w Lublinie z myślą o pacjentach i lekarzach

To był ważny dzień dla onkologii SPSK nr 1 w Lublinie. Uczczono pamięć wybitnego lekarza. Pacjenci mieli natomiast niepowtarzalną okazję zapomnieć chociaż na chwilę o chorobie.

Podpowiadamy, jak wybrać i dbać o cebulki krokusów

Podpowiadamy, jak wybrać i dbać o cebulki krokusów

Krokusy to niewielkie, ale piękne kwiaty, które są popularne przede wszystkim ze względu na swoje wczesnowiosenne kwitnienie. Jednak, aby zobaczyć ich piękno co roku, trzeba o nie odpowiednio zadbać, zwłaszcza o cebulki. Planujesz posadzić w swoim ogrodzie krokusy? Zobacz, jak wybrać i pielęgnować cebulki, aby uzyskać zdrowe, zjawiskowe kwiaty.

ALARM24

Widzisz wypadek? Jesteś świadkiem niecodziennego zdarzenia?
Alarm24 telefon 691 770 010

Wyślij wiadomość, zdjęcie lub zadzwoń.

Kliknij i dodaj swojego newsa!

Najczęściej czytane

Dzisiaj · Tydzień · Wideo · Premium

Komunikaty