Perystaltyka jelit, czyli jak zadbać o ich sprawne działanie?

Kilka faktów o jelicie grubym

W okrężnicy (najdłuższej i największej części jelita grubego) dochodzi do resorpcji (wchłaniania) wody z treści jelitowej. Okrężnica to również miejsce wydzielania śluzu przez liczne komórki śluzowe, który znacznie ułatwia przejście mas kałowych przez okrężnicę, odbytnicę, odbyt i wypróżnienie.

W ścianie mięśniowej jelita grubego mięśnie podłużne układają się w trzy pasma (taśmy okrężnicy), które – kurcząc się – powodują powstanie haustracji, czyli specyficznych fałdów i wybrzuszeń.

Mięśnie gładkie w ścianie jelita grubego cechuje niemal nieustanna aktywność, na którą wpływają  również czynniki hormonalne i nerwowe. Przypomnijmy, że unerwienie jelita grubego pochodzi z części współczulnej autonomicznego układu nerwowego.

Główne ruchy propulsywne jelita grubego wyzwalają silne propulsywne skurcze mięśni gładkich okrężnicy, dzięki którym kał przesuwany jest w kierunku odbytnicy.

Taśmy okrężnicy i ruchy wahadłowe

Pasy mięśniowe, które tworzą taśmy okrężnicy, są krótsze od okrężnicy, dlatego okrężnica   ulega pofałdowaniu. Specyficzne fałdy pogłębiają się w czasie (częstych) skurczów taśmy okrężnicy i mięśni okrężnych, powodując powstanie wypukleń okrężnicy. Ten przejaw motorycznej aktywności jelita grubego nie przyczynia się, co prawda, do przesuwania mas kałowych do dalszych odcinków przewodu pokarmowego, ale również odgrywa istotną rolę w procesie defekacji: odpowiada za właściwy poziom odwodnienia i zagęszczenia kału.

Zatem skurcz taśm okrężnicy prowadzi do uwypuklania ściany okrężnicy na zewnątrz i do wewnątrz. Przyjmuje się, że uwypuklenia na zewnątrz to haustracje, a wpuklenia do światła jelita to tzw. fałdy półksiężycowate. Układ fałdów i wybrzuszeń ściany jelita grubego jest zmienny (np. fałdy zanikają, a ich miejsce zajmują uwypuklenia).

Dynamika skurczów odcinkowych („mieszających”) jest umiarkowana, ale dzięki niej dochodzi do mieszania treści w jelicie grubym i jej dwukierunkowego przesuwania (w stosunku do miejsca skurczu) – mówimy wówczas o ruchach wahadłowych. Ich skutkiem jest intensywniejszy kontakt błony śluzowej jelita z jego zawartością oraz resorpcja wody i elektrolitów.  

Fala perystaltyczna w jelicie grubym i wypróżnianie

Ruchy masowe w obrębie jelita grubego polegają na skurczu mięśni okrężnych – skurczu, który przesuwa się niczym fala (tzw. fala perystaltyczna) z prędkością 20 centymetrów na minutę. Najsilniejsze skurcze tego rodzaju pojawiają się zwykle 2-3 razy dziennie, zwłaszcza w ciągu pierwszej godziny po spożyciu posiłku. Podczas ruchów masowych dochodzi do nagłego obkurczenia 20-30–centymetrowego odcinka jelita i energicznego przesunięcia kału w kierunku odbytnicy.

Masy kałowe w odbytnicy rozciągają jej ściany, co powoduje pobudzenie specjalnych mechanoreceptorów i inicjuje odruch defekacyjny. W efekcie nasila się perystaltyka końcowego odcinka jelita grubego i dochodzi do rozkurczu zwieracza wewnętrznego. Jeśli zwieracz zewnętrzny (zależny od naszej woli) także ulegnie rozluźnieniu, następuje wypróżnienie.

W czasie defekacji dochodzi także do skurczu mięśni tłoczni brzusznej i przepony miednicy, który wzmacnia odruch defekacyjny.

Perystaltyka jelit – jak poprawić pracę jelit?

Jak poprawić perystaltykę jelit? Co robić, by jelito grube pracowało bez zarzutu, a rytm wypróżnień się uregulował? Pamiętajmy, że spowolnienie perystaltyki jelita grubego  należy do najczęstszych mechanizmów odpowiedzialnych za zaparcia.

Perystaltyka w dużym stopniu zależy od codziennej diety i nawyków żywieniowych. Zaleca się spożywanie 4-5 posiłków dziennie co 3-4 godziny, w spokoju, przy stole, bez pospiechu.

Pacjentom, którzy borykają się z przewlekłymi/nawracającymi zaparciami zaleca się większe spożycie:

• produktów bogatoresztkowych (z dużą zawartością błonnika), jak kasze gruboziarniste (jaglana, gryczana, jęczmienna), pieczywo z mąki z pełnego przemiału (żytnie, pełnoziarniste, graham), płatki owsiane
• świeżych i suszonych owoców
• świeżych warzyw, soków warzywnych
• płynów (zwłaszcza wód mineralnych)
• fermentowanych produktów mlecznych (maślanek, kefirów, jogurtów).

W przypadku osłabionej (spowolnionej) perystaltyki jelit wskazane jest :

• picie kawy
• spożycie siemienia lnianego, bulionu
• spożycie ryżu niełuskanego.

Szczególnie korzystny (pobudzający) wpływ na perystaltykę jelit i proces formowania stolca wywierają:

• otręby pszenne
• maślanka
• kefir
• jogurt naturalny
• twaróg
• grube kasze
• pieczywo razowe
• warzywa
• owoce pestkowe.

Fermentowane produkty mleczne (kefiry, jogurty) są źródłem kwasu mlekowego, który hamuje procesy gnilne w jelicie i sprzyja rozwojowi prawidłowej flory bakteryjnej (mikroflora jelitowa reguluje m.in. aktywność motoryczną jelit).

Należy natomiast wyłączyć z diety produkty „zapierające” (warzywa strączkowe, grzyby, orzechy) oraz ograniczyć spożycie tłuszczów i słodyczy (zwłaszcza czekolady, wyrobów z czekoladą). Więcej na temat diety w zaparciach tutaj.

Dla zdrowia jelit: aktywność fizyczna

Jak poprawić pracę jelit? Z pewnością należy zadbać o większy, regularny wysiłek fizyczny.

Dzięki którym dyscyplinom najłatwiej uregulować rytm wypróżnień i zapomnieć o zaparciach? Zaleca się zwłaszcza bieganie, pływanie (30 minut dziennie) oraz długie, dynamiczne spacery (np. 2 kilometry codziennie lub 5 kilometrów co drugi dzień).

Warto wzmacniać również mięśnie tłoczni brzusznej. Pamiętajmy, że siedzący tryb życia prowadzi do ich osłabienia, a więc do osłabienia czynnika stymulującego perystaltykę jelit i odruch defekacji. Najlepiej zdecydować się na ćwiczenia izometryczne – minimum 2 razy dziennie przez 30 minut. Przykład?

Ćwiczenie wykonujemy w pozycji leżącej, na plecach, z nogami ugiętymi w kolanach i stopami opartymi na podłożu. Na wdechu unosimy biodra, napinając jednocześnie mięśnie krocza, brzucha i pośladków. Utrzymujemy pozycję, wydychając powietrze (licząc do sześciu). Wracamy do pozycji wyjściowej. Wykonujemy 6 powtórzeń.

Leki na pobudzenie perystaltyki jelit

Jeśli jednak praca jelit nie ulega znaczącej poprawie w wyniku (opisanych) działań niefarmakologicznych, można sięgnąć do apteczki. Do leków stymulujących perystaltykę jelita grubego należą tzw. leki pobudzające (np. bisakodyl), które działają w okrężnicy – ograniczają resorpcję wody i nasilają wydzielanie śluzu przez komórki śluzowe w ścianie jelitowej. 

Bisakodyl jest substancją czynną, która działa bezpośrednio na błonę śluzową jelita grubego. Leki z bisakodylem przyspieszają i nasilają perystaltykę w wyniku pobudzenia czuciowych zakończeń nerwowych w błonie śluzowej i warstwie podśluzówkowej. W rezultacie zwiększa się zawartość wody w świetle jelita, dochodzi do przyspieszenia pasażu treści jelitowej, rozmiękczenia mas kałowych oraz pobudzenia i ułatwienia defekacji. Więcej na temat poprawy pracy jelit można przeczytać na stronie stopzaparciom.pl.

Źródła:

Jarosz M., Dzieniszewski J. Zaparcia – porady lekarzy i dietetyków. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

Tafil-Klawe M., Klawe J. Wykłady z fizjologii człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.

Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki w leczeniu zespołu jelita drażliwego i przewlekłego zaparcia idiopatycznego – przegląd systematyczny. Med. Prakt., 2015; 1: 122–124, Med. Prakt. 1/2015, s. 122–124

McLaughlin D., Stamford J., White D. Krótkie wykłady. Fizjologia człowieka. Gromadzka-Ostrowska J. (tłum.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Rakowska M., Lichosik M., Kacik J. et al. Wpływ mikrobioty na zdrowie człowieka. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2016; 12 (4): 404–412.

Śliżewska K., Nowak A., Barczyńska R. et al. Prebiotyki – definicja, właściwości i zastosowanie w przemyśle. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2013; 1 (86): 5–20.

Wawryka J., Teodorczyk A., Zdrojewicz Z. Zastosowanie lecznicze siemienia lnianego. Medycyna Rodzinna. 2017; 1: 41–47.

Dzierżanowski T., Rydzewska G. Zaparcie stolca – trudny problem leczniczy. Przegląd Gastroenterologiczny. 2012; 7 (5): 249–263.

Payne A., Barker H. Dietetyka i żywienie kliniczne. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2013.

Hermann J., Kościński T., Drews M. Praktyczne zasady postępowania w zaparciach u dorosłych. Ginekologia Polska. 2012; 83: 849–853.

Szota M. Postępowanie w zaparciach. Lek w Polsce. 2013; 4 (264): 53–58.

Postępowanie w zaparciu. Podsumowanie wytycznych American Gastroenterological Association 2013. Medycyna Praktyczna. 2013; 12: 44–50.

Postępowanie w nienowotworowych chorobach odbytnicy i odbytu. Podsumowanie wytycznych American College of Gastroenterology. Medycyna Praktyczna. 2014; 2015; 3: 26–34.

eMPendium leki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.

Ford A.C., Quigley E.M., Lacy B.E. et al. Efficacy of prebiotics, probiotics, and synbiotics in irritable bowel syndrome and chronic idiopathic constipation: systematic review and meta-analysis. American Journal of Gastroenterology. 2014; 109: 1547–1561.

Charytoniuk A., Simon K. Diagnostyka i leczenie zaparć u młodych osób. Medycyna po Dyplomie. 2013; 5, [dostęp online].

Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017.

Traczyk W., Trzebski A. Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.