Wiwat Sejm, wiwat Naród, wiwat wszystkie Stany. Konstytucja z 3 maja 1791 roku

Jacy byli osiemnastowieczni Polacy? Czemu tak bardzo pragnęli reform? I w końcu – jaki toast mogli wznieść na cześć uchwalenia Konstytucji 3 maja? Tło społeczne oraz obyczaje Polaków doby schyłku Rzeczypospolitej Obojga Narodów nakreślają przewodnicy Muzeum Polskiej Wódki.

Ustawa Rządowa była ukoronowaniem panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jednak już od początku XVIII wieku w Polsce powstawały rozmaite idee głębokich reform politycznych. Kiedy 3 maja 1791 roku Król zaprzysiągł konstytucję słowami: „Przysięgłem Bogu, żałować tego nie będę”, rozentuzjazmowany tłum zgromadził się pod Zamkiem Królewskim, by wspólnie uczestniczyć w uroczystościach, razem świętować przełomowy moment. Jednak by lepiej poznać ów tłum, trzeba spojrzeć głębiej w historię naszego kraju i poznać obyczaje ówczesnych Polaków.

Czasy saskie, czyli „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”

Pierwsza połowa osiemnastego wieku, czyli okres panowania dynastii Sasów w Rzeczpospolitej przypadł na tragiczną wręcz dezorganizację państwa i upadek prestiżu Polski w Europie. Głównymi winowajcami ówczesnego chaosu i anarchii były wyzute z patriotyzmu, lecz dysponujące fortunami wielkie rody magnackie, często stojące na usługach obcych, wrogich Polsce mocarstw.

Nie sposób także nie wspomnieć o nadużywaniu przez magnaterię oraz króla Augusta II Sasa alkoholu, w tym gorzałki, powszechnie pędzonej domowym sumptem w alembikach już w XVI wieku. Znane powiedzenie mówi: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”. Gorzałka nie była wówczas wyłącznie tanim napitkiem prostego ludu. Wręcz przeciwnie – średnio około dwudziestu litrów wódki rocznie na osobę spożywali dworzanie, szlachta oraz zamożni mieszczanie. Kobiety zaś często trzymały różnego rodzaju zaprawione wódki w domowych „apteczkach”.

Częstym zwyczajem było wręcz przymuszanie gościa do picia, a nawet wysyłanie hajduków pod stoły, by ci dolewali wina do kielichów w momencie, gdy biesiadnik nie chcąc pić chował naczynie pod stół (w XVI i XVII wieku w Polsce dominowały głównie miód i piwo – później gorzałka oraz wino). Osoby, które skłaniały się ku abstynencji, bądź nie częstowały w swym domu alkoholem do upadłego, obrażano różnymi epitetami. Można było zostać określonym mianem francuza, moderanta, czy wędzikiszki. Ten ostatni epitet na stałe przypisany został przez ówczesnych do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, o którym mówiono też, że za jego rządów: „Ustały pijatyki”.

Ostatni król Polski stronił bowiem od alkoholu i pragnął podnieść ogólną kulturę z saskiego upadku. I choć być może nie wszystkim takie podejście się podobało, większość dostrzegała potrzebę zmian – tak politycznych, jak kulturowych. Rzeczpospolita będąc od początku wieku w kryzysie, wymagała głębokiej naprawy. Sejm Wielki w latach 1788–1792, którego obrady charakteryzowały się reformatorskim wręcz ruchem społecznym, zdominowany został przez wzrost aktywności politycznej ziemiańskiej szlachty. Wraz z reprezentantami polskiego Oświecenia dążono do uwolnienia Rzeczpospolitej od zależności rosyjskiej i do przeprowadzenia niezbędnej reformy, której rocznicę uchwalenia obchodzimy 3 maja.

„Poloneza trzeciego maja”

Warto też wspomnieć, że dopiero za rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego zaczęto pędzić wódkę z ziemniaków. I choć obecnie wódkę można produkować z praktycznie każdego surowca roślinnego – od ziaren zbóż poprzez owoce, na warzywach kończąc, to aby wódkę można było nazwać Polską Wódką, musi ona powstać ze ściśle określonych surowców pochodzących z Polski – na przykład właśnie z ziemniaków. Kto wie, być może to właśnie nowatorską, jak na swe czasy, wódką z ziemniaków wznoszono toast na cześć równie nowatorskiej Konstytucji 3 maja? Może, za uczestnikami niedawnej konfederacji barskiej, tłum pod Zamkiem Królewskim powtarzał przy tym toast: „Wszyscyśmy dziećmi tej ziemi, narodu i jako bracia łączmy swą miłość we wspólnej pracy dla tej, co imię nosi najdroższe – Rzeczypospolita!”

Z wagi dokumentu zdawali sobie sprawę nie tylko tłumnie zgromadzeni w 1791 roku Polacy, marszałkowie czy sam król. Jej wagę dostrzegli także posłowie na pierwszy Sejm Ustawodawczy po odzyskaniu niepodległości 1919 roku, ustanawiając rocznicę jej przyjęcia świętem państwowym, a także posłowie którzy przywrócili to święto w roku 1990. Konstytucja 3 maja wpisała się również w naszą kulturę. Widać to m.in. na przykładzie „Poloneza trzeciego maja” utrwalonego w XII księdze „Pana Tadeusza”. To tam właśnie padają słynne słowa „Wiwat Król kochany! Wiwat Sejm, wiwat Naród, wiwat wszystkie Stany!”.

Więcej informacji na temat polskich obyczajów na przestrzeni wieków można znaleźć na stronie: https://muzeumpolskiejwodki.pl/