Lublin. Wolność utracona – zniszczone miasto

Pod koniec lat trzydziestych Rzeczpospolita Polska jako państwo okrzepłe była gotowa wkroczyć w kolejny etap, związany m.in. z intensywnym rozwojem gospodarczym. Agresja Niemiec i Związku Sowieckiego we wrześniu 1939 r. położyła kres rozwojowi II RP. Konsekwencją najazdu była przede wszystkim formalna likwidacja przywróconej ponad dwadzieścia lat wcześniej niepodległości państwa polskiego.

Obie okupacje przyniosły zaprzepaszczenie zarówno dorobku państwowego, jak i społecznego. Zginęło ponad 5 mln obywateli,  w tym wielu przedstawicieli elit intelektualnych i społecznych (profesorów, inżynierów, duchownych, polityków), będących ofiarami świadomej polityki terroru. Z premedytacją niszczono lub rabowano kulturalne dziedzictwo materialne i duchowe. Polska na stałe straciła znaczną część zbiorów muzealnych (ok. 50 proc. dawnych kolekcji), bibliotecznych (66 proc. stanu przedwojennego) i archiwalnych. Do tego należy dodać spacyfikowane i zniszczone polskie miejscowości. Niemcy zrabowali ok. 516 tys. dzieł sztuki. Zniknęło też ponad 160 tys. domów mieszkalnych i 353 tys. wiejskich zagród. Liczba zrujnowanych gospodarstw domowych sięgnęła blisko 1 miliona. W efekcie nastąpił regres polskiej gospodarki o przynajmniej 20 lat. Trudno jednocześnie ustalić liczbę tych, którzy utracili nie tylko życie czy bliskich, lecz również możliwość rozwoju osobistego  i zawodowego oraz zdrowie fizyczne i psychiczne – to straty niepoliczalne.

Zniszczenia wojenne dotknęły także Lublin. W latach 1939–1944 miasto padło ofiarą bombardowań, działań zbrojnych (niemieckich i sowieckich), ostrzału artyleryjskiego, wysiedleń ludności żydowskiej i polskiej prowadzonych przez Niemców oraz związanego z nimi celowego wyburzania domów w poszczególnych kwartałach. W ostatnim przypadku ludobójstwu etnicznemu towarzyszyło ludobójstwo kulturowe rozumiane jako świadome zacieranie śladów istnienia materialnej kultury danej społeczności. Wojenne działania okupantów  w Lublinie wpłynęły na zmianę tkanki miejskiej,  z której bezpowrotnie zniknęło wiele obiektów oraz niemal dwie całe dzielnice: Podzamcze i Wieniawa. Zdarzenia te miały miejsce w stosunkowo krótkim czasie – na przestrzeni blisko pięciu lat, między 1 września 1939 r. a 25 lipca 1944 r. Z perspektywy siedemsetletnich dziejów Lublina był to epizod krótki, ale brzemienny w skutkach. Wojna przeszła przez miasto jak kataklizm, pozostawiając ślady w jego krajobrazie.

    Dotychczas nie zebrano w jednym albumie fotografii ukazujących zniszczenie Lublina w latach drugiej wojny światowej – od 2 września 1939 r., kiedy miasto zostało po raz pierwszy zbombardowane przez lotnictwo niemieckie, do 25 lipca 1944 r., daty zakończenia walk i wyparcia wojsk niemieckich z Lublina. Nie ukazano również efektów podjętych po wojnie decyzji dotyczących odbudowy niektórych obiektów, zastąpienia części z nich innymi oraz nowego zagospodarowania miejskiej przestrzeni. Dlatego pracownicy Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie przygotowali album pt. Lublin zniszczony w latach 1939‒1944 i (nie)odbudowany. Celem publikacji jest: (I) ukazanie skali destrukcji dokonanej przede wszystkim przez Niemców w okresie II wojny światowej; (II) wskazanie zmian zaszłych w krajobrazie Lublina w ich wyniku; (III) porównanie, w miarę dostępności materiału źródłowego, wyglądu wybranych obiektów i miejsc dotkniętych przez zniszczenia we wrześniu 1939 r., w trakcie wysiedleń Wieniawy,  w wyniku likwidacji lubelskiej dzielnicy żydowskiej, sowieckiego bombardowania w maju 1944 r. oraz w czasie walk o miasto w lipcu tego roku z ich stanem pierwotnym i współczesnym.

Konstrukcja albumu opiera się na porównawczym układzie fotografii ułożonych w cyklach czasowych: przed wojną  – w trakcie wojny – tuż po wojnie – współcześnie. Zabieg ten pozwala czytelnikowi odbyć wizualną podróż w czasie i przestrzeni Lublina. Album podzielono na rozdziały odpowiadające poszczególnym etapom zniszczeń miasta. Główny podział terytorialny obejmuje kilka charakterystycznych obszarów Lublina: Wieniawę, Stare Miasto, oraz teren dawnego getta (Podzamcze), teren Krakowskiego Przedmieścia i Placu Wolności.  W ramach tego układu zdjęcia ułożono chronologicznie, przypisując je do czterech kluczowych momentów historycznych: bombardowań z 1939 r., wysiedleń z Wieniawy, likwidacji Getta w 1942 r.  i walk w lipcu 1944 r. Przyjęty układ pozwala śledzić odrębną historię każdej dzielnicy, a zarazem wpisuje ją w szerszy kontekst wydarzeń wojennych. Zestawienie fotografii sprzed zniszczeń z obrazami ruin, a następnie ze stanem (nie)odbudowanym uwypukla skalę strat. Dzięki bezpośredniemu porównaniu „dawniej i dziś” odbiorca lepiej rozumie konsekwencje wojny dla całego miasta. Może dostrzec zarówno bezpowrotną utratę pewnych obiektów, jak i ciągłość miejskiej tkanki tam, gdzie udało się ją odbudować. Kryterium porządkowania materiału była także symbolika – preferowano kadry miejsc i obiektów o znaczeniu historycznym, takich jak katedra, synagogi, rynek Starego Miasta. Tego rodzaju fotografie niosą głębszy przekaz, stając się ikonami zbiorowej pamięci, jak obraz zrujnowanej katedry czy wypalonych kamienic na Krakowskim Przedmieściu. Kluczem koncepcji albumu jest idea porównania i narracji wizualnej. Zdjęcia bowiem „opowiadają” losy miasta bardziej wymownie niż słowa. Album staje się przez to czymś więcej niż katalogiem fotografii – tworzy spójną opowieść o niszczeniu i odradzaniu się Lublina, służąc zarazem dokumentacji, edukacji i refleksji.