Dwa pogrzeby i trzynaście żalów

Dni kilka trapiła się pani Dorota Kochanowska, wyprawiając Jana do Lublina. Nie czuł się on tęgo, niedomagał, a przed nim był szmat drogi w sierpniowym upale. Takim samym, o jakim niedawno pisał w Pieśni VII, iż oto "słońce pali, ziemia idzie w popiół prawie, świata nie znać w kurzawie, rzeki dnem uciekają, a zagorzałe zioła dżdżu z nieba wołają”.
Trzeba było jechać, by rozmówić się z królem Batorym. Trzeba było, bo dobrym trafem król jegomość na obrady Senatu Rzeczpospolitej Obojga Narodów z dworem całym do Lublina z Litwy przybywał. Trzeba było Kochanowskiemu upomnieć się u króla w sprawie śmierci swego szwagra, Jakuba Podlodowskiego. Podkoniuszego królewskiego, który po konie dla dworu na Bałkany wyprawiony, przez Turka został zabity.
Godziło się przecież królowi wyjaśnić tę sprawę i zadość uczynić za stratę swojemu wiernemu poddanemu, wielbiącemu wierszem wojenne czyny króla. - Obyś Janie wszystko wedle myśli swojej sprawił - powtarzała coraz to wierszem swego męża pani Dorota. Czy dręczył ją niepokój? Czy coś niedobrego przeczuwała? Janowi też nieskoro było opuszczać brzemienną wtedy żonę, bliską rozwiązania. Czekał męskiego potomka, mając już sześć córek. Ale dwie zmarłe - ukochaną nad wszystkie Orszulkę i Hannę.

Wyprowiantowany przez zapobiegliwą Dorotę Kochanowski ruszył z Czarnolasu, wybierając trakt przez Janowiec, gdzie odpoczął u życzliwych mu zawsze Firlejów. Tych Firlejów, którym pożyczał ogromne sumy florenów. Potem przeprawił się łodzią do Kazimierza lubo łaknąc w taką spiekotę wiślanego powiewu. A następnie przez Rzeczycę i Wąwolnicę dotarł do Lublina.
Bądź wesół, dziś użyj biesiady, o przyszłym dniu niechaj próżnej rady… Gdyby wiedział, iż król nie udzieli mu audiencji, ani nie przyjmie jego przedłożenia, ani też zaufany protektor i przyjaciel, kanclerz Jan Zamoyski nic tu nie poradzi, to może wtedy poniechał by podróży?
Ale co ze sprawą szwagra Podlodowskiego? Było coś, o czym Kochanowski być może nie wiedział, iż Jakub, najmłodszy brat Doroty był w jakąś sprawę zamieszany. Przeciw królowi? Coś było na rzeczy. Kochanowski z zamku odprawiony został z niczym i być może to Zamoyski uwiadomił go o fatalnym obrocie sprawy.

Kochanowski zasłabł, tknięty apopleksją. Śmierć przyszła później. Kiedy i gdzie? Nie dość jasne są, zarówno data, jak i okoliczności śmierci poety. Podobno zasłabł na zamku, a zmarł później, przeniesiony na gościnną kwaterę u Macieja Oczki, przyjaciela poety, w kamienicy przy Rynku 2. Sąsiadowała ona z kamienicą Sebastiana Klonowica, poety i burmistrza. Potwierdził to sam Klonowic w swoich, w rocznicę śmierci Kochanowskiego wydanych "Żalach nagrobnych na ślachetnie urodzonego i znacznie uczonego męża, nieboszczyka Jana Kochanowskiego” pisząc: "na mię płacz gościnnym prawem przyszedł bo tu jaśnie Zacny poeta gaśnie w mojej sąsiedzkiej osadzie w ten zjazd zawołany między zacnymi pany”. Ów "zjazd zawołany” to były odbywane właśnie w Lublinie obrady Senatu pod przewodnictwem króla Batorego w dniach 20-22 sierpnia 1584 roku. Za ostateczną datę śmierci poety - pomijając wszystkie inne rozbieżności - przyjmuje się 22 sierpnia 1584 roku, datę z epitafium zwoleńskiego kościoła, gdzie został pochowany.

Wieść o śmierci Jana Kochanowskiego wysłana została przez posłańców do owdowiałej po nim żony Doroty. Ta zadysponowała, by ciało Jana sprowadzone z Lublina pochowane zostało w podziemiach kościoła parafialnego w Zwoleniu, gdzie już spoczywali jego rodzice, Piotr i Anna Kochanowscy. Czy szykowała wystawny, należny mężowi, sławnemu poecie pogrzeb, nie wiemy. Wyobrazić sobie można jej ból i żal. Ból tym większy, iż spodziewała się kolejnego dziecka Jana, może oczekiwanego przez niego syna? Samotna, udręczona, nieutulona w żalu i niepewnej nadziei. Tak mogło być. Upał nie ustawał. Zmarły poeta musiał gdzieś "spocząć” w godnym i chłodnym miejscu. Zanim podróżnym konduktem, który ruszył 24 sierpnia, przetransportowany został do Zwolenia.
Gdzie zatem spoczęło jego ciało? Klonowic w "Żalach nagrobnych….” wskazuje jakby na farę św. Michał Archanioła. Podobno - według bardzo ostrożnych przypuszczeń - w ręce Poety włożony został krzyż o kształcie charakterystycznym dla tego kościoła. Podobno w Lublinie, jak podają inne źródła, odbyły się pierwsze uroczystości żałobne. Miał w nich uczestniczyć król Batory, dostojnicy królewscy, duchowieństwo, mieszczanie i poeci. Ale czy tak było? Śmierć Jana Kochanowskiego była co prawda wstrząsem dla elit dworskich i kręgów literackich, których był znakomitym przedstawicielem. Była bolesną stratą dla rodziny, przyjaciół i wielbicieli jego twórczości. Ale o dziwo, nie wywołała takiego echa i rozgłosu, jakiego można było się spodziewać. Ot, powstało kilka okolicznościowych utworów żałobnych i kilka notatek kronikarskich. Najsolidniej wobec Jana z Czarnolasu wywiązał się Sebastian Klonowic, układając trzynaście swoich "Żalów nagrobnych”, nie tylko według wzorca greckiego, ale i "Trenów” samego Kochanowskiego.
Pierwszy pogrzeb Poety miał miejsce w Zwoleniu. Ponoć w jego ostatniej drodze towarzyszyli mu licznie przybyli tu dostojnicy dworscy i duchowni - kanclerz Jan Zamoyski, Mikołaj Firlej, biskup Myszkowski, poeci. Dwa miesiące po śmierci Kochanowskiego urodził mu się upragniony syn Jan, pogrobowiec. Przeżył tylko dwa latka. Jan z Czarnolasu zszedł więc bezpotomnie.

29 kwietnia 1791 roku stała się rzecz osobliwa. Tadeusz Czacki, słynny bibliofil i kolekcjoner pamiątek przeszłości, za przykładem księżnej Izabeli Czartoryskiej z Puław przejęty ideą ratowania relikwii narodowych - wszedł do grobu Kochanowskiego i zabrał stamtąd Jego czaszkę. Pięć lat później ofiarował ją do osobistych zbiorów księżnej, eksponowanych w Domu Gotyckim i Świątyni Sybilli. Głowa Jana Kochanowskiego umieszczona w marmurowym sarkofagu przewędrowała z Czartoryskimi prawie po całej Europie. Aż wreszcie trafiła do Muzeum Czartoryskich w Krakowie i tam się do dzisiaj znajduje. Czy jest to - pomimo badań antropologicznych - prawdziwa czaszka Jana Kochanowskiego? Sprawa jest nadal otwarta.

Po upadku powstania listopadowego w 1830 r. władze carskie pod pretekstem obawy o zniszczenie szczątków doczesnych rodziny Kochanowskich przez zagrażającą kościołowi wodę, nakazały wynieść wszystkie trumny z krypty. Przeniesiono je wtedy do wspólnej, nieoznaczonej mogiły na cmentarzyku kościelnym.
Półtora wieku później, w latach 1980-1984, kiedy wypadały rocznice urodzin i śmierci Jana Kochanowskiego, postanowiono znaleźć szczątki Poety i jego rodziny i godnie je uczcić. Ktoś wskazał miejsce i tam znaleziona została skrzynia z całym "złomem” kości ludzkich, a nawet zwierzęcych. Wyodrębnione z nich zostały szkielety i szczątki wskazujące - według ekspertyzy - na pięćdziesięcioletniego mężczyznę i dwuletnią dziewczynkę.
I te doczesności uznane zostały za szczątki Jana Kochanowskiego i jego córki Orszulki. Z całym szacunkiem, w czerwcu 1984 r. pochowane one zostały w krypcie grobowej Kochanowskich w kościele w Zwoleniu. Uroczystość żałobną celebrował ks. kardynał Franciszek Macharski. Obecni byli wybitni polscy poeci i literaci, mieszkańcy Zwolenia i Czarnolasu oraz liczna rodzina Kochanowskich.
Dwa pogrzeby, trzynaście żalów i jeszcze więcej znaków zapytania, ale "nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje”. Czas być może przyniesie dalsze odpowiedzi... •