Półświatek z zaświatów. Gdzie w Lublinie były domy publiczne?

– Żeby coś móc powiedzieć o postaciach z lubelskiego półświatka z okresu międzywojennego, trzeba po kawałeczku zbierać w różnych dokumentach i tekstach i dopisywać do ich biogramów. W Lublinie nie zachowały się, niestety, dossier przestępców, takie jakie są na przykład w Warszawie, gdzie mamy gigantyczne zasoby Urzędu Śledczego. A tam jest wszystko to, co udało się policji ustalić o danym przestępcy, który przewinął się przez stolicę w latach 30. Łącznie z jego zdjęciem – mówi historyk, dr Mateusz Rodak z Instytutu Historii PAN, specjalista od historii przestępczości i więziennictwa II Rzeczpospolitej. – W lubelskim Archiwum Państwowym jest za to bardzo obszerny zbiór akt Sądu Okręgowego. Właśnie przeglądałem akta jednego z braci Motyka. A pierwszy raz spotkałem się z tym nazwiskiem, czytając wiele lat temu wspomnienia Róży Fiszman-Sznajdman – dodaje autor monografii "Mit a rzeczywistość. Przestępczość osób narodowości żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Casus województwa lubelskiego”.

Bracia z nożem

Bracia Józef i Władysław Motyka działali w okolicy ulicy Lubartowskiej, na Czwartku. Władysław w końcu wylądował w barakach dla bezdomnych przy Krochmalnej.

Róża Fiszman-Sznajdman, która urodziła się w Lublinie w 1913 roku, przez całe dzieciństwo i młodość, do wybuchu II wojny światowej, mieszkała przy ul. Lubartowskiej 21 (wg dawnej numeracji, dziś to numer 47). W latach 80. opublikowała swoje wspomnienia, gdzie pisała o nożowniku z sąsiedztwa.

– Motyka, lubelski Al Capone, miał swoją rezydencję w domu oznaczonym numerem 23 (dziś to numer 49 – red.) albo na placu między Lubartowską a Ruską. Tam też swoje interesy przeprowadzał przy pomocy nieodłącznego noża. Był postrachem mieszkańców całej okolicy. My, dzieci, omijałyśmy go z daleka, choć "obowiązkiem” było go znać – wspominała Fiszman-Sznajdman, która pisała, że miała wątpliwe szczęście widywać Motykę, bo mieszkała w domu sąsiadującym z miejscem jego "operacji”. Autorka wydanych najpierw w Izraelu, a potem w Lublinie wspomnień pisze, że Motyka nie zawsze miał szczęście i kiedyś został porżnięty tą sama bronią, jakiej używał. – Dostał nożem w brzuch, twarz i nogę. Przez kilka miesięcy musiał kurować się w szpitalu. Gdy wyszedł, kulał i miał długą szramę na policzku.

Bracia gdzieś znikają

– Motyka to taki klasyczny nożownik, który raz na kwartał lądował na dołku za bicie, picie i rozróby – opowiada Rodak. – Obaj bracia działali przez całe lata 20. a w latach 30. gdzieś mi znikają. Pewnie siedzą. Czytałem prośbę Józefa do władz więziennych, by brat Władysław mógł wyjść na pogrzeb matki. To było w 1926 roku. Nie wiem, czy rzeczywiście wybierał się na pogrzeb i chodziło o rodzinne uczucia czy okazję do wypicia. Zwłaszcza że przynajmniej raz spotkałem się w dokumentach, że to matka na nich donosiła na policję, żeby wyprowadzić ich z domu, bo robią rozróbę – opowiada historyk.

Trochę warszawski, ale cham

– W "Głosie Lubelskim” przeczytałem kiedyś artykuł zatytułowany "Apasz lubelski”, w którym anonimowy autor charakteryzuje lubelskiego przestępcę jako kogoś pośredniego między chamem, czyli chłopem ze wsi, a typem błękitnookiego, eleganckiego apasza warszawskiego – mówi Mateusz Rodak. – I to jest właśnie lubelski przestępca. Gość, który mieszka na przedmieściach, nie używa pistoletu tylko noża, którego ostrze jest dłuższe niż dozwolone 10 cm. I operuje w Lublinie. Funkcjonuje w podmiejskim półświatku, kradnie najczęściej na targowisku za magistratem. Na tym targu kieszonkowcy, którzy byli elitą przestępczą, niewiele mogli zarobić. Nie to, co na rynku w Antwerpii czy Paryżu. Ale niewielu było stać na taką podróż. W Lublinie działali też kieszonkowcy na tak zwanych gościnnych występach. Tak określali policjanci przyjezdnych ze Lwowa czy średniej klasy złodziei warszawskich.

Ale Lublin, to nie jest świat opisywany w pitawalu, tu nie spotkamy szarmanckiego Szpicbródki.
Tu są drobni pijaczkowie i awanturnicy.

– Można powiedzieć, że w tamtych czasach Lublin był średniej wielkości miastem ze średniej klasy złodziejami – mówi naukowiec, który dodaje, że miasto zaskoczyło go skalą przestępczości. – Weźmy ulicę Bychawską (dziś ul. Kunickiego – red.), prawą i lewą stronę, tak gdzieś do numeru 40. Tam każdy dom, każda kamienica ma swojego bandytę. No, ręce mi
opadły.

Pani zabiła panie

Ciekawa dla badaczy, a pewnie mniej dla ówczesnych mieszkańców, była przedwojenna ulica Kalinowszczyzna, znacznie dłuższa niż dzisiejsza. Sięgała Bystrzycy, a z drugiej przecinała dzisiejszy plac Singera w stronę ulicy Nadstawnej. Ulice Lwowska i Podzamcze jeszcze nie istniały.

– Na Kalinowszczyźnie, pod numerem 10, doszło do jednego z najgłośniejszych w Lublinie morderstw. Bronisława Gałaś zabiła dwie osoby. To było na początku lat 20. Kiedy Gałasiówna odsiadywała wyrok na Zamku, bo ją ułaskawiono i karę śmierci zamieniono na ciężkie więzienie, w jej ogrodzie znaleziono drugie zwłoki – opowiada historyk, który żartobliwie komentuje, że wprawdzie fascynuje go zło, ale nie do tego stopnia i dlatego więcej zawodowego czasu poświęca złodziejom.

Lubelskie gazety ze szczegółami relacjonowały historię 25-letniej morderczyni, która swojej ofierze Stanisławie Jurak z ulicy Foksal miała rozrąbać głowę siekierą, a potem zwłoki wsunąć pod swoje łóżko. Sąsiedzi, którzy złapali morderczynię, opowiadali dziennikarzom, że słyszeli kłótnię obu pań. Podobno poszło o mężczyznę i 3 tysiące rubli.

Dwa wyroki śmierci

Drugą ofiarą Bronisławy, która była znana policji, bo siedziała już za kradzież bluzki ze sklepu przy ul. Szerokiej – też była młoda kobieta. Zwłoki Anny Sawickiej, której biżuterię miała nosić Gałasiówna, odkryto, bo sąsiedzi narzekali na fetor. Zmarła też miała rozbitą czaszkę. Sąd ponownie uznał ją za winną i skazał na śmierć. Po raz drugi Naczelnik Państwa Józef Piłsudski zamienił egzekucję na ciężkie więzienie, co oczywiście gazety odnotowały.

– Ciekawy jest też adres Kalinowszczyzna 7. Ten dom dziś nie istnieje, stał w okolicach dzisiejszego placu Singera. Pod tym numerem, przez całe dwudziestolecie międzywojenne, przewinęło się w raportach policyjnych ponad 20 nazwisk złodziei, w tym całe rodziny. Na pewno mieszkało tu trzech zawodowych kieszonkowców doskonale znanych policji. Nazwiska były polskie i żydowskie. Ten adres przewija się w raportach od początku międzywojnia aż do roku 1939. Jak takie miejsce, tyle czasu mogło funkcjonować – zastanawia się Mateusz Rodak. – To świadczy o bezradności policji albo o sile półświatka.

Raporty z rogu Staszica i Zielonej

Historyk pytany czy swoich bohaterów z półświatka znajduje w ówczesnej prasie i z gazet dowiaduje się o ich przestępczej działalności, kręci głową i wyjaśnia, że lektura gazet dodaje jedynie kolorytu wiedzy z dokumentów.

– Mam takie spaczenie zawodowe, że zaglądam do akt. Na szczęście zachowały się dzienne raporty lubelskiej Komendy Powiatowej Policji z lat 1928–1935. Codziennie jakiś policjant siadał i spisywał najważniejsze wydarzenia, jakie miały miejsce w ciągu dnia w Lublinie. Informacje w prasie pochodzą z tych raportów. Ktoś z redakcji musiał się pofatygować do I komisariatu na ulicę Staszica i przepisać. Stąd w gazetach jest sporo błędów – w nazwiskach, adresach. Oryginalne raporty są bogatsze i mają mniej błędów. Akta sądowe i raporty pozwalają uzupełniać biografię moich bohaterów – wyjaśnia naukowiec, który tłumaczy, że zajmuje się nożownikami, żebrakami i prostytutkami, bo histo'ria o tych ludziach zapomina. – Oni sami nie pozostawili po sobie żadnych śladów. Nie pisali. Tylko grypsy, a i to niewiele. Pisząc o nich, mogę się tylko opierać na aparacie państwowym…

Centrum pełne domów publicznych

­Z lektury archiwalnych dokumentów i analizy adresów, jakie tam można dziś znaleźć, wynika, że przedwojenny Lublin był podzielony na w miarę spokojne, ale pełne domów publicznych centrum i okalające je, niczym obwarzanek, złodziejskie przedmieścia.

– Adresy zamieszkania przestępców i ich melin (czyli miejsc, gdzie przeczekiwali aż sprawa ucichnie) w ogóle nie pokrywają się z adresami domów uciech – mówi historyk, który przedwojennym prostytutkom lubelskim poświęcił jeden ze swoich artykułów. – Złota, Szambelańska (dwa adresy), Jezuicka (trzy adresy), Grodzka – to miejsca domów publicznych. Na przedmieściach też były prostytutki, ale nie czekały na klientów za różowymi firankami.

Dziewczyny miały wynajęty pokój albo łóżko gdzieś przy rodzinie i tam sprowadzały mężczyzn – dodaje.

Prostytutki ambulatoryjne

W dwudziestoleciu międzywojennym prostytucja w Polsce była legalnym zajęciem kobiet, które ukończyły 21 lat. W oficjalnej nomenklaturze rozróżniano prostytutki legalne (zawodowe, które musiały się rejestrować w wojewódzkich komisjach sanitarno-obyczajowych), dorabiające (ambulatoryjne, zobowiązane do okresowych badań) i nielegalne (potajemne).

– Dane szacunkowe mówią, że tych nielegalnych było dwa razy więcej niż zawodowych. Kierując się takimi szacunkami, ogólną liczbę prostytutek w latach 1924–1925 w Lublinie można określić na około 700 – wylicza Rodak.

Z dokumentów wynika, że w 1924 roku w Lublinie przebadano 135 prostytutek. Większość z nich to chrześcijanki, Żydówek było około 30 procent. I bez względu na różnice wyznaniowe i narodowość one też łamały prawo. Najczęstszy rodzaj przestępstwa: zakłócanie spokoju publicznego i pijaństwo.

Naukowa dusza literatury

– Gdy pisałem swój pierwszy kryminał "Morderstwo pod cenzurą” i chciałem się upewnić w przepisach dotyczących prostytutek, wpadł mi w oko artykuł Mateusza Rodaka o żydowskich prostytutkach – opowiada Marcin Wroński, lubelski pisarz. – Był na tyle interesujący, że już wiedziałem, że jeśli będzie kontynuacja cyklu, problem prostytutek, w tym żydowskich, wróci w mojej kolejnej książce. Tak zaczęło się rodzić "Kino Venus”. Było mi bardzo miło podsyłać historykowi fragmenty złodziejskie z moich pisanych właśnie powieści i cieszyć się przychylnymi opiniami – dodaje pisarz, który wspomina, że bardzo się podobał Mateuszowi Rodakowi stary złodziej Myszkowski, pojawiający się po raz pierwszy w "Skrzydlatej trumnie”. Chyba najbardziej ujęła go charakterna odzywka Myszkowskiego do Maciejewskiego, który próbował go rozpytywać w kondukcie pogrzebowym: "A pan znowu się przytulasz! Jakbym pana nie znał, pomyślałbym, że nie glina, tylko pedał”.

Dotkliwa pustka

– Zajmuję się fascynującymi rzeczami. Jestem jednym z pierwszych, którzy zaczęli się interesować mroczną stroną życia Drugiej Rzeczpospolitej od strony naukowej – żebrakami, prostytutkami, złodziejami, bezdomnymi. Pisze się o robotnikach, chłopach, Żydach, Ukraińcach, a o nich nie. A to jest gigantyczna grupa ludzi, którą nikt się nie zajmuje – mówi dr Rodak i opowiada, że jak pisał pracę magisterką o Żydach w Łęcznej, to już na sam koniec pomyślał, że może zajrzy do akt lubartowskiej komendy powiatowej. – I tam, takim rzutem na taśmę, znalazłem masę fajnych rzeczy, takich smaczków, które dały życie tej nudnej pracy… – wspomina historyk, który dodaje, że zawsze marzyła mu się książka-obraz wykluczonych w Lublinie. – Strasznie mi brakuje tych ludzi w narracji historycznej i fotograficznej, obrazkowej. Interesuję się tym żywiołem, który gdzieś tu się przewalał po przedmieściach. Bardzo bym chciał go spotkać. No dobrze, chciałbym popatrzyć na niego, zza rogu.

Dziękujemy dyrekcji Archiwum Państwowego w Lublinie za możliwość zrobienia zdjęć.