Mykoterapia, czyli grzyby, które leczą

Historia wykorzystywania grzybów w medycynie sięga zamierzchłych czasów. Przy zwłokach zamrożonego człowieka z Alp znaleziono ślady dwóch grzybów. Jeden to porek brzozowy?

– Tak to prawda. Jak podają dane, przy Ӧtzim, którego uznano za człowieka lodu sprzed 5000 lat, znaleziono dwa rodzaje grzybów, co dowodzi, że właściwości lecznicze tych organizmów znano już tysiące lat temu. Może na początku powiedzmy sobie kilka słów z historii mykoterapii. Mykoterapia inaczej fungoterapia, to jedna z najstarszych terapii w medycynie niekonwencjonalnej, popularna szczególnie w krajach Dalekiego Wschodu. Polega ona na wykorzystaniu właściwości leczniczych grzybów w terapii różnych chorób, również w kosmetologii i medycynie estetycznej. Grzyby, które znaleziono przy Ӧtzim, to białoporek brzozowy – Fomitopsis betulina, a drugim gatunkiem był błyskoporek brzozowy – Inonotus obliquus. Są to pasożytnicze gatunki grzybów nadrzewnych tzw. huby, które powodują odpowiednio brunatną i białą zgniliznę drewna.

Najstarsze pisemne wzmianki o wykorzystaniu grzybów w lecznictwie sięgają I wieku p.n.e. i dotyczą chińskiego „grzyba wiecznego życia” czyli Ganoderma lucidum. Co to za grzyb?

– Lakownica lśniąca, bo tak brzmi polska nazwa, to jeden z 700 gatunków grzybów wykazujących działanie prozdrowotne i jeden z 200 gatunków pozyskiwanych ze stanowisk naturalnych krajów Dalekiego Wschodu. Jednakże występowanie tego grzyba w warunkach naturalnych obecnie jest bardzo rzadkie. Z tego też względu jest on hodowany na kłodach drzew lub na trocinach. Jest to grzyb znany pod wieloma nazwami m.in. Ling Zhi w Chinach, ale najbardziej znaną jest Reishi - nazwa grzyba używana w Japonii.

I który zyskuje coraz większą popularność w Polsce. Dlaczego?

– Historia wykorzystania tego grzyba w lecznictwie właściwie sięga 4 tysięcy lat, bowiem Cesarz Shénnóng znany jako twórca tradycyjnej medycyny chińskiej uznał lakownicę za niezwykłe źródło energii życiowej, a wręcz nieśmiertelności. Jest to dosyć mały, brązowy grzyb o błyszczącej powierzchni owocnika, który wyjątkowo,  jak w przypadku hub, ma ekscentrycznie położony trzon i asymetryczną konsolę. Lakownica lśniąca, zarówno sam owocnik grzyba jak i zarodniki, są źródłem wielu substancji biologicznie czynnych. Do najważniejszych należą  polisacharydy, które wyizolowane z zarodników znane są jako GSG (Ganoderma lucidum spores glucan) i jak podaje literatura substancja ta wykazuje potencjalne działanie przeciwnowotworowe. Do innych związków biologicznie czynnych występujących u grzyba należą: sterole, mleczany, alkaloidy, triterpeny, witaminy i pierwiastki chemiczne jak Mg, Zn, Ca i Fe oraz liczne, charakterystyczne tylko dla tego gatunku kwasy ganodermowe. Grzyb ten wykazuje szereg właściwości leczniczych: m.in. pobudza system immunologiczny, poprawia perystaltykę jelit, poprawia pamięć – jest stosowany w leczeniu choroby Alzheimera, działa przeciwzapalnie i przeciwnowotworowo, obniża ciśnienie krwi, reguluje poziom cukru we  krwi oraz poziom złego cholesterolu, skutecznie wspomaga leczenie chorób wątroby i chorób sercowo-naczyniowych – obniża ciśnienie krwi. Choć uważa się, że spożywanie tego grzyba jest całkowicie bezpieczne nawet w nadmiernych ilościach, to jednak grzyb ten jest ciężkostrawny i dlatego używany jest w postaci proszku, tabletek lub herbaty.

To przejdźmy do kolejnego grzyba, z którego preparaty są polecane: chodzi o preparat Chaga, czyli wyciąg z grzyba o malowniczej nazwie błyskoporek podkorowy. Czy ten grzyb rośnie na Lubelszczyźnie?

– Tak, błyskoporek podkorowy rośnie w naszych lasach. Jest to grzyb znany pod wieloma nazwami m.in. błyskoporek ukośny, włóknouszek ukośny, huba skośno-rurkowa, guz brzozowy, czyr, czarcie oko, czaga czy też chaga. W Polsce podlega częściowej ochronie i aby go zbierać trzeba mieć zezwolenie. To dość nietypowy grzyb nadrzewny, który wytwarza dwa typy owocników. Pierwsze to owocniki wieloletnie w postaci czarnych deformacji, które rosną bardzo wolno. Drugi rodzaj owocnika formuje się pod korą zainfekowanego drzewa i jest bardzo trudny do zaobserwowania. Owocniki te mają postać cienkiego, dosyć twardego, płaskiego tworu o żółtawej lub oliwkowej barwie. Tworzą się na martwym drewnie lub tez tuż przed obumarciem drzewa. Jest to grzyb o dosyć nowej historii wykorzystania w lecznictwie, bowiem dopiero od XVI w. Wykazuje szereg właściwości leczniczych: wspomaga przemianę materii, zwiększa odporność organizmu na infekcje, a ponadto działa przeciwbólowo, przeciwgrzybiczo, antywirusowo, przeciwzapalnie i przeciwnowotworowo. Grzyb ten ma od dawna zastosowanie w medycynie ludowej – służy do przyrządzania nalewki o działaniu leczniczym.

Kolejny grzyb to Maczużnik chiński, jego łacińską nazwa to Cordyceps. Co o nim wiemy?

– Maczużnik chiński bądź też maczużnik bojowy – Cordyceps militaria – to jeden z najstarszych grzybów wykorzystywanych w tradycyjnej medycynie chińskiej, szczególnie jako środek wzmacniający, poprawiający wydolność i ogólną witalność organizmu. Grzyby z rodzaju Cordyceps mają unikalną zdolność do pasożytowania w ciele owadów i innych stawonogów. Grzybnia infekuje ciało owada, a następnie na jego powierzchni tworzą się długie pomarańczowe, proste owocniki. Grzyby z rodzaju Cordyceps  wykorzystują owady jako żywicieli, a więc mają również właściwości owadobójcze. Grzyb ten jest źródłem wielu substancji odżywczych, ale także i prozdrowotnych, zawiera m.in. polisacharydy, sterole, terpenoidy, witaminy, aminokwasy i aktywne peptydy, które wykazują właściwości antyoksydacyjne, anty-aging, przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i przeciwnowotworowe. Ponadto substancje te poprawiają pamięć i funkcje poznawcze, a także obniżają ciśnienie. Co ciekawe maczużnik występuje również w Polsce. Znane są pojedyncze stanowiska tego grzyba w Gdańsku i na Pomorzu Gdańskim.

Jednym z najbardziej cennych grzybów leczniczych jest Wrośniak różnobarwny (Trametes versicolor), który jest symbolem długowieczności i witalności.

– Wrośniak różnobarwny to powszechnie występujący gatunek grzyba nadrewnowego. Jest gatunkiem saprotroficznym, tzn. możemy go spotkać na martwych pniach lub gałęziach drzew liściastych, rzadziej iglastych. Występuje na terenie całej Polski, z wyjątkiem wysokich partii gór. Znajdziemy go więc również w naszych lasach. Grzyb ten ma bardzo charakterystyczny wygląd, podobny jest to pofalowanej wstążki lub chmurki o różnych kolorach. W Chinach nazywany jest grzybem chmurą – Yun Zhi, a w Japonii Kawaratake – grzyb przyrzeczny. Skład chemiczny grzyba jest bardzo bogaty, związki biologicznie czynne należą do wielu grup chemicznych, stąd też będzie miał szerokie spektrum działania. Jednakże za najcenniejsze uważa się jego właściwości przeciwnowotworowe. O takich właściwościach grzyba donoszą liczne badania prowadzone w Japonii.

Powoli zmierzamy do leczniczych grzybów, które coraz częściej lądują na talerzu. Są bardzo smaczne i zdrowe. Shiitake (Lentinula edodes) ma wspierać pracę serca i obniżać poziom cholesterolu. Co jeszcze?

– Shiitake – „eliksir życia” – to grzyby lecznicze występujące głównie w Azji Południowo-Wschodniej. Prawdopodobnie były uprawiane już na początku I w. n. e. Rosną na drzewach, można je spotkać również pod nazwą Poku. W Polsce występuje jako twardnik japoński. Shitake mają zastosowanie zarówno w przemyśle spożywczym – są składnikiem wielu potraw kuchni azjatyckiej, jak i w lecznictwie. Jako surowiec zielarski wchodzą w skład wielu suplementów diety. Kapelusze grzyba mają delikatny nieco kwaśny smak i są bardzo kruche, natomiast trzon grzyba jest twardy i należy go odrzucić. W medycynie chińskiej podawane są w postaci wyciągu w kapsułkach, bądź też jako wyciąg suchy w proszku. Grzyby te są źródłem łatwo przyswajalnego białka i błonnika oraz witamin i minerałów. Stanowią doskonały produkt w diecie wegańskiej jako źródło witaminy B12.

Żółciak siarkowy (Laetiporus sulphureus), zwany kurczakiem z lasu, gdyż w smaku przypomina kurczaka. Czy to prawda, że zawiera antybiotyki, i co ważne, zawarte w nim substancje mogą hamować podziały onkocytów?

– Żółciak siarkowy to bardzo charakterystyczny grzyb, zarówno pod względem kształtu, jego owocniki układają się jeden nad drugim tak jak dachówki, jak i intensywnego koloru owocników, które są mięsiste i mają lekko siarkowy zapach. Teraz jest właśnie czas kiedy możemy zbierać owocniki grzyba, bowiem do spożycia nadają się tylko młode, jędrne i mięsiste owocniki. Stare owocniki są twarde jak kamień i takich już nie należy zbierać. Młode owocniki grzyba są bogate w polisacharydy, lektyny i terpeny. Substancje te mają właściwości antyoksydacyjne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwzapalne i immunomodulujące, przeciwcukrzycowe, a ostatnio, o czym możemy się przekonać studiując literaturę, również właściwości przeciwnowotworowe.

Opowiedzmy też o boczniaku, który kupimy w każdym markecie. Czy to prawda, że zawiera tak dużo substancji prozdrowotnych, jak słynny shiitake?

– Boczniak ostrygowaty jest grzybem pochodzącym z Chin, a obecnie to kosmopolityczny gatunek saprotroficzny lub pasożytniczy na żywych drzewach, zazwyczaj liściastych, ale można go spotkać również na drzewach iglastych. Owocniki w warunkach naturalnych pojawiają się od września do grudnia, ale również wiosną. W tradycyjnej medycynie chińskiej i japońskiej boczniak stosowany jest jako środek przedłużający życie. Ponadto  naukowcy z Japonii wykazali obecność substancji aktywnej – pleuranu – która to może powodować zmniejszanie guzów nowotworowych. Boczniak ma wiele substancji biologicznie czynnych m.in. polisacharydy i glikoproteiny, które to wzmacniają układ odpornościowy, mają działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, łagodzą ból, przemęczenie i usuwają toksyczne substancje z organizmu.

Jakie jeszcze grzyby z naszych lasów mogą zawierać aktywne substancje korzystne dla zdrowia człowieka. Czy takim grzybem jest na przykład kurka?

– Pozytywny wpływ na zdrowie mają również nasze rodzime grzyby m.in. pieprznik jadalny Cantharellus cibarius czyli kurka. Grzyb ten zawiera przede wszystkim nienasycone kwasy tłuszczowe, polisacharydy, karotenoidy i witaminę D2. Witamina D2 wspiera nasz układ odpornościowy. Kurki mają działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwstarzeniowe, ponadto mogą być pomocne w leczeniu pasożytów.

Wśród gatunków dziko rosnących, właściwości antyoksydacyjne stwierdzono również u koźlarza czy maślaka zwyczajnego. Wiele gatunków grzybów zawiera związki antybiotyczne o cennych właściwościach bakteriobójczych. Bogatym ich źródłem są następujące gatunki: pieczarka polna Agaricus campestris, maślak zwyczajny Suillus luteus, goryczak żółciowy Tylopilus felleus, gąsówka naga Lepista nuda, lakówka pospolita Laccaria laccata, niektóre gatunki polówek (Agrocybe) i wiele innych, pospolitych grzybów. Preparaty wykonane na bazie wyciągów z owocników niektórych lakówek, gąsówek i lejkówek wykazują działanie bakteriobójcze analogiczne do antybiotyków.

A co z borowikiem?

– Borowik szlachetny – Boletus edulis – to pospolity grzyb Europy Środkowej. Jest to grzyb mykoryzowy i rośnie w okolicy świerków. Zazwyczaj występuje na glebach kwaśnych, ale można go również spotkać na glebach wapiennych. Już w drugiej połowie XX w. wykazano skuteczność ekstraktu z tego grzyba przeciwko komórkom mięsaka u myszy. Prawdziwek zawiera substancje mające charakter przeciwutleniaczy: związków, które m.in. ograniczają rozwój komórek nowotworowych. Owocniki borowika szlachetnego zawierają alkaloid gerceminę, używane są do wytwarzania ekstraktów stosowanych m.in. przy odmrożeniach.

Nauka zajmuje się badaniem leczniczych zastosowań grzybów?

– To bardzo szeroki temat. Badania dotyczące możliwości wykorzystania grzybów i ich właściwości leczniczych prowadzone są od wielu lat w licznych ośrodkach naukowych na całym świecie. Dzięki temu powstają nowe preparaty, które są bardziej dostępne dla klientów.

Na koniec opowiedzmy o grzybie, który spowodował tzw. Klątwę Faraona czy w Polsce Klątwę Jagiellonów.

– Klątwa faraonów i klątwa Jagiellonów to popularne określenia wielu tajemniczych zgonów osób, które brały udział w otwarciu i badaniach mumii oraz grobowców Jagiellonów. Jak wykazały badania, płuca zmarłych badaczy zasiedlały grzyby toksynotwórcze z rodzaju Aspergillus, tj. m.in.  A. flavus  i A. brasiliensis (dawna nazwa A. niger).  Grzyby, jak wiemy, preferują środowisko ciepłe i wilgotne. Płuca, mózg, i inne narządy człowieka stanowią więc idealne podłoże do ich rozwoju , a tym samym mogą być przyczyną aspergillozy i zgonu.

A czy to prawda, że nadal jest niebezpieczny i możemy znaleźć go na przykład na antykach meblach, rzeźbach obecnych w mieszkaniach. Czy może się „obudzić” i zaatakować człowieka?

– Tak, to prawda. Szczególnie na tych, które były przechowywane w złych warunkach wilgotnościowych. Osobiście przekonałam się o tym badając powierzchnie starych rzeźb czy obrazów. W wyniku badań uzyskałam wiele gatunków grzybów. Jednakże grzyby z rodzaju Aspergillus  stanowiły ponad połowę wszystkich uzyskanych gatunków grzybów. Były to  A. flavus, A. glaucus  i A. brasiliensis.  Z tego tez względu pamiętajmy o tym, żeby nie przebywać w zagrzybionych, wilgotnych pomieszczeniach, a pamiątki kupować ze sprawdzonych źródeł.