Szanowny Czytelniku!
Dzięki reklamom czytasz za darmo. Prosimy o wyłączenie programu służącego do blokowania reklam (np. AdBlock).
Dziękujemy, redakcja Dziennika Wschodniego.
Rozmowa z doktor Katarzyną Smyk z Zakładu Kultury Polskiej Instytutu Kulturoznawstwa UMCS, autorką pracy doktorskiej "Językowo-kulturowy obraz bożonarodzeniowej choinki. Symbolika drzewka i ozdób”
• W ogóle jest coś takiego jak wzorcowa choinka?
- Choinka jest jedną wielką intencją. Choinka musi być piękna, żeby nasz rok był piękny, w myśl zasady "jak kto ubrał, tak będzie”. To nie ma nic wspólnego z pochodzeniem zabawek tylko z magiczną intencją ich wieszania. Jeśli plastikowy aniołek made in China ma dla nas znaczenie magiczne, to je ma. Gdyby wymienić jakie treści niesie sama choinka to najstarszymi były magiczne, później chrześcijańskie, estetyczne. Aż po współczesne reklamowe.
• Jaki jest plan minimum? Co muszę zrobić, by móc powiedzieć: mam choinkę?
- To bardzo proste: co nazwiesz choinką, to nią jest. Dla niektórych choinką jest zielony iglak ze światełkami, nawet tylko białymi. Dla drugich - gałązka jodłowa czy kwiatek doniczkowy z bombkami czy łańcuchem. Dla innych zaś - w pełni ubrane drzewko, ale tylko to, które jest ustawione w domu. Dla większości Polaków jednak choinkę tworzy światło, stąd światełka uważamy za najważniejsze ozdoby wigilijnego świerka.
• Zwrot \"urwał się z choinki” oczywiście wiąże się z wieszaniem ozdób
- Tak, ale to bardzo źle, gdy coś z gałązki spadnie. Najczęściej gdy mówimy, że ktoś się urwał z choinki, rozumiemy, że jest trochę szalony. Ale biorąc pod uwagę magiczno-mityczny wymiar funkcji drzewka, gdzie łączy ono w sobie trzy sfery: niebiańską, świat ludzki i zaświaty - wygląda to inaczej. Urwać się z choinki to spaść w inny wymiar. Spadające ozdoby traktowano jak złą wróżbę, spodziewano się śmierci kogoś bliskiego. Choinkowe zabawki muszą być ruchome, świecić się, błyszczeć, ale muszą solidnie wisieć.
• Czy są jeszcze jakieś inne zasady ubierania choinek?
- W czasie dwustuletniej historii jej obecności w naszych domach ilość i rodzaje ozdób się zmieniały. Na przykład w okolicach Wielunia i Sieradza na choince pojawia się kiełbasa, a mieszkańcy południa z powiatu olkuskiego wieszają papierosy. Gdybym miała wymieniać ozdoby na takim prototypowym drzewku, to na liście byłyby: anioły, bombki, ciastka, cukierki, gwiazda, jabłka, łańcuchy, serca, świecidełka i świeczki. Świeczek przed dobą elektryfikacji musiało być koniecznie 12. Elektrycznych lampek jest coraz więcej i więcej.
• Oprócz zmiany świeczek w lampki coś na gałązkach jeszcze się zmieniało?
- Analizowałam przemiany, jakim ulegają poszczególne elementy świątecznego drzewka. Nie zmienił się stopień błyszczenia i ilość światła. Było go i jest maksymalnie dużo. Ubieramy ją nadal równomiernie, tak by od góry do dołu
i z czterech stron świata wyglądała równie kolorowo. Ale współczesne choinki stoją dłużej i jest ich więcej. Dawniej drzewka stawiane były w jadalni, gdzie podawana była wigilijna wieczerza. Teraz wszędzie. No i wieszamy ozdoby mniej różnorodne, bo bywają choinki ubrane w jednakowe bombki albo tylko w żaróweczki. Ale bez względu na te zmiany choinka nadal pełni funkcje mediacyjne między światem żywych i umarłych. Nadal pozostaje osią świata, głównym miejscem w naszych domach i miastach. A nawet łączy nasz świat z niebem.
i z czterech stron świata wyglądała równie kolorowo. Ale współczesne choinki stoją dłużej i jest ich więcej. Dawniej drzewka stawiane były w jadalni, gdzie podawana była wigilijna wieczerza. Teraz wszędzie. No i wieszamy ozdoby mniej różnorodne, bo bywają choinki ubrane w jednakowe bombki albo tylko w żaróweczki. Ale bez względu na te zmiany choinka nadal pełni funkcje mediacyjne między światem żywych i umarłych. Nadal pozostaje osią świata, głównym miejscem w naszych domach i miastach. A nawet łączy nasz świat z niebem.
Świeczka
Dziś zastąpiona setkami lampek choinkowych, symbolizowała światło, które towarzyszy nam od narodzin do śmierci. Czyli od świecy chrzcielnej
po gromnicę i nagrobne znicze. Świeczka na choince oznacza światło życia.
To symbol odrodzenia ludzkiej duszy. Drogowskaz dla dusz przodków. Dawniej wierzono, że świeczki odstraszają złe duchy, chronią przed chorobami. Pamiętane są zwyczaje, że domownicy wybierali na choince swoją świeczkę. Gdy skończyła się wieczerza wigilijna i świeczki gaszono, wtedy patrzyli na dym. Jak szedł prościutko - wróżył szczęście, jak się rozchodził - spodziewali się choroby i niedostatku.
po gromnicę i nagrobne znicze. Świeczka na choince oznacza światło życia.
To symbol odrodzenia ludzkiej duszy. Drogowskaz dla dusz przodków. Dawniej wierzono, że świeczki odstraszają złe duchy, chronią przed chorobami. Pamiętane są zwyczaje, że domownicy wybierali na choince swoją świeczkę. Gdy skończyła się wieczerza wigilijna i świeczki gaszono, wtedy patrzyli na dym. Jak szedł prościutko - wróżył szczęście, jak się rozchodził - spodziewali się choroby i niedostatku.
Gwiazda
Najważniejsza ozdoba na szczycie choinki. Na wzór gwiazdy betlejemskiej, przypomina o gwieździe, która prowadziła mędrców i pasterzy do żłóbka. Jej obecność na choince jest znakiem narodzin Jezusa.
Szpic
Zrobiony z kilku spiętrzonych kul zakończonych czubkiem to obraz kuli ziemskiej, świata i sięgającej w niebo iglicy. Ta ozdoba na choince ma przekonać, że to właśnie tu jest oś świata (magiczne miejsce kontaktu naszego świata z niebem i światem zmarłych). Czubek wskazuje niebo.
Szyszka
Symbolizuje obfitość i płodność. Malowane są na złoto lub srebrno, czyli boskie kolory.
Dzwonek
Ma oznajmiać nadejście Jezusa. Jego dźwięk towarzyszy przechodzeniu dusz z jednego świata do drugiego. Kolędnicy chodząc po domach też używali dzwonka. Dzwonki nadają choince dodatkowego waloru - oprócz tego, że pachnie i jest błyszcząca, to jeszcze dźwięczy.
Bombka
Kulistość bombki związana jest z wieczną ideą kolistości ruchu kosmosu, symbolem nieskończoności, wieczności i ciągłości czasu. Wszystko się powtarza: dni, tygodnie, lata, pokolenia. Bombka ma przypomnieć, że nic się nie kończy. Jest popularną ozdobą, gdyż odbija i pomnaża światło świeczek, a świetlistość choinki to jej najważniejsza cecha.
Anioł
Na choince jest wiele aniołów, ale jest najważniejszy - ten największy na wierzchołku choinki. On i te mniejsze, to potomkowie aniołów, który zeszli z nieba,
by ogłosić narodzenie Pana i towarzyszyły w szopce Świętej Rodzinie. Pilnowały Jezusa, grały mu i śpiewały. Teraz i nas pilnują. Anioł na choince zabezpiecza spokój i dobrobyt. W niektórych regionach to aniołek (a nie Mikołaj) przynosi prezenty.
by ogłosić narodzenie Pana i towarzyszyły w szopce Świętej Rodzinie. Pilnowały Jezusa, grały mu i śpiewały. Teraz i nas pilnują. Anioł na choince zabezpiecza spokój i dobrobyt. W niektórych regionach to aniołek (a nie Mikołaj) przynosi prezenty.
Mikołaj
Darczyńca ludzi: przynosi prezenty i pomaga. Jest patronem rolników. Na Kresach Wschodnich, gdzie występuje wpływ kultury prawosławnej i ruskiej, Mikołaj detronizuje aniołka na czubku choinki. Postać Mikołaja bywa na choince przywołana "w kawałkach”: sam worek, czapka czy but.
Wata
Symbol śniegu, który pokazuje, że choinka - choć stoi w domu - to jest z lasu. Mówią o tym także ptaszki i grzybki. A las to symbol obcej, wrogiej, przestrzeni. Świata duchów i zmarłych. Las to jednocześnie miejsce, gdzie życie toczy się bujnie i bez ograniczeń. Gospodarz jak szaman idzie do lasu i tam wybiera drzewko mające dużo dobrych magicznych mocy.
Łańcuch
Tradycyjny polski jest ze słomy, która jest symbolem urodzaju. Opasuje choinkę i przy tym ochrania przestrzeń domu przed nieszczęściami. Symbolizuje więzy rodzinne, szczęście rodziny, bo jest cały. Łańcuch powinien być jeden długi, owijający drzewko. Im dłuższy, tym dłuższe życie członków rodziny. Przerwany: kogoś ubędzie. Wije się: przypomina węża z raju z Drzewa Poznania: oznacza grzech pierworodny i odkupienie.
Orzech
Daje zdrowie, a przede wszystkim zdrowe zęby. Jak się zje orzecha z choinki, to człowiek będzie zdrowszy. Jest też symbolem płodności i urodzaju. W niektórych regionach pannom dotykanie orzechów na choince pomagało znaleźć kawalera.
Jabłko
To małe czerwone jabłko rajskie. Dawniej mawiano: jak się zerwie jabłko z choinki, to ma się grzech. Jest symbolem grzechu pierworodnego. Przypomina o kuszeniu przez szatana. Ale jednocześnie to symbol miłości i sympatii. Panna i kawaler dzielili się jabłkiem choinkowym. Na południu Polski jest zwyczaj dzielenia się jabłkiem choinkowym jak opłatkiem.
Opracowała AGDY
Konsultacja dr Katarzyna Smyk
Opracowała AGDY
Konsultacja dr Katarzyna Smyk
