Konkurs rowerowy: Szlak Renesansu Lubelskiego

Wyjątkowy wkład budownictwa renesansu lubelskiego w rozwój architektury jest widoczny nie tylko na ziemiach Lubelszczyzny, ale także na obszarze pozostałej części kraju, a nawet poza jego granicami. W związku z tym, przybliżenie charakterystyki renesansu lubelskiego jest ciekawym, z kulturowego punktu widzenia, odniesieniem do całości szlaku będącego w istocie szlakiem na wskroś przyrodniczym, bo prowadzącym przez piękne zakątki Lubelszczyzny. Poszczególne jego części składowe, czyli wspomniane już unikatowe, bo właśnie lubelskie perełki architektury są zlokalizowane na obszarze całego województwa.

Szlak, który opracowałem składa się z kilkunastu obiektów znajdujących się w siedmiu miejscowościach. Składają się na nie zarówno kościoły, jak i kamienice czy też budynki stanowiące niegdyś obiekty gospodarcze. Niezwykłym wydaje się dziś podejście ówczesnych budowniczych, którzy tak różnorodne pod względem użytkowym obiekty tworzyli od podstaw w założeniu swoistych architektonicznych dzieł sztuki. Świadczą o tym charakterystyczne zdobienia nie tylko na budynkach sakralnych, co wydaje się oczywiste, ale także na budynkach mieszkalnych, jak kamienice, czy w końcu spichlerzach! To wszystko można zobaczyć wybierając się na rowerową wycieczkę Szlakiem Renesansu Lubelskiego.

Długość szlaku wynosi około 243 km, a rozpościera się on od Gołębia k/Puław do Uchań położonych blisko granicy z Ukrainą. Taka długość daje turystom rowerowym szerokie możliwości, zarówno pod kątem stopnia trudności, jak również dostępności szlaku oraz dużego zróżnicowania pejzażu. Poniżej pokrótce scharakteryzowane są poszczególne odcinki.

1. Gołąb – Kazimierz Dolny

Trasa liczy około 27 km, a jej pokonanie zajmuje około dwóch godzin. Zaczyna się w Gołębiu, miejscowości, w której znajduje się rzadko spotykany, jak na renesans, bo murowany kościół (nietynkowany). Jednonawowy kościół został zbudowany w latach 1628-1636. Oprócz odsłoniętej czerwonej cegły, niderlandzki wpływ renesansu zdradzają płaskorzeźby w tynku w obramowaniach okien, górnych częściach pilastrów i gzymsach. Między dwiema wieżami, szczyt dachu zasłania wysoka attyka. Podobna znajduje się w miejscu łączenia nawy z absydą. Wewnątrz kościół przesklepiony jest kolebką ze sztukateriami lubelskimi, a masywne gzymsy dźwigane są przez kolumny ustawione w parach (Kozak 1991). Atrakcją Gołębia jest także Muzeum Nietypowych Rowerów, którego charakter niewątpliwie koresponduje z początkiem rowerowego szlaku.

Po drodze mijamy Puławy z kompleksem pałacowo-parkowym Czartoryskich oraz pierwszym polskim muzeum, założonym w 1801 roku przez Izabelę Czartoryską. Trasa ta przebiega niemalże wzdłuż Wisły, która wzbogaca krajobraz.

Jadąc w kierunku Kazimierza Dolnego mijamy Parchatkę, przez którą przebiega Nadwiślański Szlak Turystyczny oraz czarny – z Puław do Parchatki właśnie.

2. Kazimierz Dolny – Lublin

Odcinek liczy około 47 km, a jego pokonanie może zająć około pięć godzin. W Kazimierzu Dolnym zabytkami szczególnie wartymi polecenia są następujące:

Spichlerz Ulanowskich (Mikołaja Przybyły) zbudowano w czwartej lub piątej dekadzie XVII w. Jego wysoki dach jest zasłonięty szczytem z wolutami i sterczynami, dzielącym się gzymsami na trzy poziome części. Z przodu znajduje się przybudówka wykazująca duże podobieństwo do wieży kościoła farnego, będąca wejściem do budynku z dodanymi w późniejszym czasie skarpami. Są w niej także schody prowadzące na dwa piętra budynku. Spichlerz jest podzielony wzdłuż na parterze i dwóch kondygnacjach na równe połowy, które oprócz parteru nie mają przejścia w ścianie działowej. Z lewej połowy drugiego piętra prowadzą schody na strych (Żurawski 1998, Husarski 1957).

Spichlerz Feuersteina (Krzysztofa Przybyły) zbudowano około połowy XVII w., przebudowany został w 1838 r. przez Mejera Wulfa Feuersteina, o czym świadczy data na fasadzie. Dodano mu wówczas drugie piętro. Zmieniono drastycznie wygląd budowli, który w późniejszym czasie został przywrócony według stanu pierwotnego. Dach jest zasłonięty szczytem z wolutami i sterczynami. Z przodu znajduje się przybudówka podobna do wieży kościoła farnego, na której była zapewne wzorowana, będąca wejściem do budynku. Mieszczą się w niej schody prowadzące na oba piętra. Spichlerz jest podzielony wzdłuż na równe połowy, które są między sobą połączone okienkami (Żurawski 1998, Husarski 1957).

Kościół farny p. w. św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym.

Kościół noszący znamiona gotyku został odbudowany przez Jakuba Balina po wielkim pożarze miasta z 1561 r. w stylu renesansu lubelskiego. Pierwszy etap odbudowy miał miejsce w latach 1586-1589 z fundacji Mikołaja Przybyły (starszego), a drugi w latach 1610-1613 z fundacji Przybyłów oraz Jana Firleja.

Fara jest uważana za wzór tego stylu, ponieważ składa się z jednej nawy z węższym od niej prezbiterium, posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, a na nim bogatą sieć siatek sztukateryjnych będących szczególnym wyznacznikiem stylu. Zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz kościoła ściany posiadają zdobione pilastry i gzymsy. Ozdobne szczyty wzbogacone są w woluty i obeliski. Do nawy głównej dobudowane są trzy kaplice. Pierwsza z nich to kaplica Borkowskich ufundowana z końcem roku 1612 i skończona w 1615, usytuowana od strony północnej. Druga to kaplica Górskich znajdująca się przy południowej ścianie, budowana w latach 1625-1629. Kolejną jest kaplica Królewska, pierwotnie nazywana kaplicą Wniebowzięcia N. M. P., zbudowana około roku 1631. Na chórze muzycznym znajdują się wielkie organy z oprawą rzeźbioną w stylu gdańskim (Husarski 1957).

Kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym.

Zwana inaczej kamienicą pod św. Bartłomiejem. Renesansowa budowla z XVII w. została ufundowana przez Bartłomieja Celeja. Fasada jest podzielona gzymsem na dwie części. Dolna pokryta boniowaniem oraz dekoracją otworów i górna, którą stanowi bogato zdobiona attyka będąca osobliwością architektoniczną w skali kraju. W jej niszach środkowych znajdują się posągi Chrystusa jako króla świata i Maryi jako królowej niebios. W bocznych - św. Jana Chrzciciela z krzyżem i św. Bartłomieja z nożem (Husarski 1950, 1957).

Po drodze mijamy Wąwolnicę nad rzeką Bystrą, w której znajduje się figura Matki Boskiej Kębelskiej, będąca obiektem licznych pielgrzymek. Ten odcinek obejmuje także znany z uzdrowiska i skąpany w zieleni Nałęczów ze wspaniałym parkiem zdrojowym.

3. Lublin – Gardzienice

Trasa liczy około 39 km, a pokonuje się ją w czasie około trzech godzin. Lublin jest skarbnicą ciekawych miejsc o bogatej historii. Spośród tych o renesansowym rodowodzie warto przybliżyć kilka. Oto niektóre z nich:

Kościół Dominikanów p. w. św. Stanisława w Lublinie.

Ufundowany w 1342 r. przez Kazimierza Wielkiego. Przebudowany po pożarze z 1575 r. Na początku XVII w. gotycki szczyt otrzymał za pomocą gzymsów i pilastrów renesansowy podział na kondygnacje i przęsła. Wnętrze przesklepiono kolebką z lunetami. Kaplica nawy południowej, ufundowana w 1615 r. przez biskupa Henryka Firleja, zbudowana jest na planie kwadratu i przykryta kopułą z latarnią, dekorowaną siatkami sztukaterii o układzie geometrycznym. Jej ściany zdobią pilastry utrzymujące ozdobny gzyms. Jej twórcą był Jan Wolff. W nawie północnej znajduje się kaplica Matki Boskiej Opieki ufundowana przez Katarzynę Ossolińską. Wieńczy ją kopuła ozdobiona sztukateriami (Gawarecki, Gawdzik 1976; Denys, Wyszkowski 2000)

Kościół p. w. Nawrócenia św. Pawła w Lublinie.

Kościół z końca XV w., pierwotnie halowy, został po pożarach przekształcony na system bazylikowy podczas przebudowy w latach 1602-1607. Nadano mu wówczas cechy stylu renesansu lubelskiego. Szczyt nad zakrystią ma konstrukcję esownicową. Kolebkowe sklepienie pokryto siatką geometrycznych wzorów sztukateryjnych. Autorem tej przebudowy był lubelski murator włoskiego pochodzenia Jakub Balin, z którym współpracował Rudolf Negroni (Tatarkiewicz 1966, Majewski, Wzorek 1969, Gawarecki, Gawdzik 1976).

Kościół Karmelitów Bosych p. w. św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Marii Panny w Lublinie.

Kościół budowany w latach 1635-1644 z fundacji Katarzyny z Kretków Sanguszkowej. Jedyna nawa z węższym od niej prezbiterium podzielona jest na trzy przęsła za pomocą pilastrów dźwigających gzyms. Kolebkowe sklepienie z lunetami pokrywa kompozycja sztukaterii geometrycznych. Bogato zdobiona jednoprzęsłowa fasada składa się z trzech kondygnacji. Środkowa i górna zawierają arkadowe nisze, w których widnieją kompozycje malarskie przedstawiające Matkę Bożą Szkaplerzną, św. Józefa,

św. Teresę z Avila i św. Jana od Krzyża (Wanat 1979, Denys, Wyszkowski 2000).

Odcinek z Lublina do Gardzienic wiedzie przez malownicze rejony podlubelskiej wsi, która szczególnie urokliwa jest w okresie majowym, gdy pola przeplatają się żółto-zielonymi kolorami rozkwitającego rzepaku i wschodzących zbóż.

4. Gardzienice – Turobin

Odcinek ten liczy około 35 km i pokonuje się go w około 4 godziny. Gardzienickie budynki dworskie zbudowane zostały w końcu XVII w. i pierwszej połowie XVIII w. Wewnątrz przesklepione kolebką z lunetami oraz sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Ściany zwieńczone profilowanymi gzymsami.

Pałac wzniesiony w pierwszej połowie XVII w., odbudowywany po pożarach. W XIX w. przekształcony na spichlerz, by w XX w. stać się na nowo mieszkalną rezydencją. Filary i łuki arkad rustykowane, podobnie jak naroża fasady frontowej. Ściana północna zwieńczona szczytem zdobionym ornamentem okuciowym i wolutami. Wewnątrz sklepienia klasztorne i kolebkowe z lunetami (Brykowski R., Rowińska E., Winiarz-Tryzybowicz Z. 1967).

Mijając kościół w Częstoborowicach warto zatrzymać się na chwilę, Abu zobaczyć bliźniacze drzewa stanowiące pomnik przyrody. Poza nimi, atrakcyjne z przyrodniczego punktu widzenia są na trasie strome pagórki i przecinające ją gdzieniegdzie strumyki.

5.Turobin – Zamość

Odcinek liczy około 46 km. Pokonuje się go w czasie około pięciu godzin. Zaczyna się w Turobinie. Znajduje się w nim murowany kościół jednonawowy z kamienia i cegły, wzniesiony w 1530 r., rozbudowany w latach 1620-1623 z fundacji Tomasza i Elżbiety Zamoyskich przez Jana Wolffa. Posiada kolebkowe sklepienie z lunetami. Nad prezbiterium jest ono ozdobione siatką geometrycznych sztukaterii w typie renesansu lubelskiego. Do nawy przylegają charakterystyczne dla stylu lubelskiego kaplice ze zdobionymi wewnątrz kopułami, zwieńczone latarniami (Turski, Wyszkowski 2006).

Jadąc w kierunku Zamościa mijamy znany w całej Polsce Szczebrzeszyn słynący z powiedzenia "w Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”. Miejscowość ta jest położona nad rzeką Wieprz, będącą w całości rzeką lubelską, ponieważ ma ona swój początek i koniec właśnie na terenie tego województwa.

6.Zamość – Uchanie

Ostatni odcinek szlaku liczy około 49 km, a pokonuje się go w czasie około pięciu godzin. Początek ma w Zamościu – mieście z założenia idealnym pod względem architektonicznym. Jeszcze przed nastaniem wieku XVII hetman Jan Zamoyski zakładając nowe miasto Zamość, sprowadził do niego włoskich architektów, na czele których stał Bernardo Morando. Architekt z rejonu Veneto zaprojektował "miasto idealne” w roku 1579, a projekt ten zakładał od początku powstanie miasta będącego jednocześnie dziełem sztuki architektury renesansu.

Na czasy ówczesne taka koncepcja była pierwszą w Polsce i jedną z nielicznych w skali całej Europy. Charakter zabudowy wiąże się ściśle z Padwą, w której studiował zarówno Morando, jak i fundator Zamoyski. Miasto zostało zaprojektowane na kształt pięcioboku z szachownicowym układem ulic i otoczone bastionowymi fortyfikacjami, wznoszonymi w latach 1585-1621. Do miasta można było się dostać przez Starą Bramę Lubelską będącą również łukiem triumfalnym (zamurowano ją w 1604 r.), Starą Bramę Lwowską i Bramę Szczebrzeską, wybudowane w okresie jego powstawania. Na początku trzeciej dekady XIX w. przebudowano w stylu klasycystycznym Bramę Szczebrzeską oraz wzniesiono Nową Bramę Lubelską i Nową Bramę Lwowską.

Warto tu zobaczyć m. in. katedrę Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła. Budowę bazyliki rozpoczęto w 1587 roku. Twórca – Bernardo Morando łączy w niej wzory włoskie z miejscowymi warunkami oraz sugestiami fundatora – Jana Zamoyskiego. Stiukowe sztukaterie na sklepieniu prezbiterium zostały wykonane w latach 1594-1600 przez samego Morando. Po jego śmierci wykonano je także na sklepieniu naw i kaplic (lata 1600-1630). Zdobienia te były zapowiedzią powstania i rozwoju stylu renesansu lubelskiego (Kozakiewiczowa 1978, Kwiatek, Lijewski 1998, Zamość. Miasto idealne 2011).

Szlak kończy się na miejscowości Uchanie, w której znajduje się kościół p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Zbudowany na początku XVII w. z fundacji podskarbiego wielkiego koronnego Mikołaja Daniłowicza oraz jego syna Jana przez muratora Jana Wolffa. Sklepienie kościoła zdobią wykonane w latach 1625-1630 dekoracje stiukowe w stylu renesansu lubelskiego (Turski, Wyszkowski 2006, Zin [w:] Spaleniec 2006).

Bibliografia:

1. Brykowski R., Rowińska E., Winiarz-Tryzybowicz Z. (red.), 1967: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Województwo lubelskie. Powiat lubelski. T. VIII, Z. 10. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Pracownia Inwentaryzacji Zabytków, Warszawa.
2. Denys M., Wyszkowski M., 2000: Lublin i okolice. Przewodnik. idea MEDIA, Lublin.
3. Gawarecki H., Gawdzik Cz., 1976: Ulicami Lublina. Przewodnik. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
4. Husarski W., 1950: Kamienice renesansowe w Kazimierzu Dolnym. Wojewódzka Rada Kultury i Sztuki. Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Lublin.
5. Husarski W., 1957: Kazimierz Dolny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
6. Kozak B., 1991: Zabytki Gołębia. Towarzystwo Przyjaciół Gołębia, Gołąb.
7. Kozakiewiczowa H., 1978: Renesans i manieryzm w Polsce. Auriga. Oficyna Wydawnicza. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa.
8. Kwiatek J., Lijewski T., 1998: Leksykon miast polskich. MUZA SA, Warszawa.
9. Majewski K., Wzorek J., 1969: Twórcy tzw. renesansu lubelskiego w świetle nowych badań. Biuletyn Historii Sztuki, Nr I, XXXI, 127-131.
10. Tatarkiewicz W., 1966: O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
11. Turski S., Wyszkowski M., 2006: Lubelszczyzna. Przewodnik. BESPOL, Lublin.
12. Wanat B. J., 1979: Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory Karmelitów i Karmelitanek Bosych 1605-1975. Wydawnictwo oo. Karmelitów Bosych, Kraków.
13. Zamość. Miasto idealne, 2011, Informator turystyczny, wydanie II, ATUT Biuro Promocji, Zamość.
14. Zin W., 2006: Kościół uchański. [w:] K. Spaleniec (red.), Dzieje Uchań 1484-2006. POLIHYMNIA, Uchanie, 177-202.
15. Żurawki J., 1998: Spichlerze zbożowe Kazimierza Dolnego. Historia i teraźniejszość. Towarzystwo Opieki Nad Zabytkami, Kazimierz Dolny.
16.http://www.maps.google.pl